Agaat. Marlene van Niekerk

slang. Dis ál stuk paradys wat daar ooit sal wees op hierdie plaas.

      Jy het gedink, as ons dan nie minnaars kan wees nie, dan ten minste vriende. Vriende kan leer verskil, selfs oor die paradys. Maar hy wou altyd weg, uit, na mense toe.

      Jy het jouself probeer troos met werk. As daar volop drukte was op die plaas, dinge wat dringend en presies gedoen moes word, was jy op jou gelukkigste. Jy het gehou van saam met mense in ’n span werk, volgens ’n vaste plan, met ’n voorspelbare uitkoms, met ’n vooruitsig op die lang termyn. Dis al hoe ’n boerdery kan werk, het jy by jou ma geleer.

      Ons kan vir jou ’n Amerikaanse saalperd koop as die wolprys goed is, het jy vir Jak gesê, of ’n nuwe kar as ons die nuwe Jerseyverse verkoop het.

      Teen beloning het hy jou goed gehelp by tye. Maar eenvoudig net iets vir hom vra, dit kon nie.

      Hoekom moet ek altyd jou handjie vashou by alles wat jy gedoen wil hê? Jy’s mos die eintlike boer hier soos jy my wil laat verstaan.

      Dit het lank gevat voor dit tot jou deurgedring het dat as jy dinge gedoen wou kry op die plaas, jy dit alles self alleen moes uitdink. En dat jy jou tot OuKarel en sy seun moes wend om saam met jou voor te vat en ’n begin te maak. Hulle het vir mekaar gekyk en OuKarel het woordeloos vir Dawid beduie: Doen soos jy gevra word. Daarvan het Jak nie gehou nie. As hy gesien het dat hulle jou help, het hy ewe kom hand bysit vir ’n rukkie. Hulle het gou agtergekom hoe dit werk, hom gedruk vir meer betaling.

      Hulle het hulle deelboerdery verloor, was OuKarel se argument, hoe moes hy nou sy afhanklikes onderhou? Nie dat jy geweet het wie hy almal bedoel nie, hy was byna sy hele lewe lank ’n wewenaar, en Dawid was so te sien ’n alleenloper, maar soos wat Jak mettertyd ingegee het onder die druk en die Okkenels se vroeëre status tot die helfte herstel het deur hulle voormanne te maak op Grootmoedersdrift, het die afhanklikes hulleself kom aanmeld: OuKarel se kleinnewe en hulle vrouens en kinders wat nie almal kon leef van die skrynwerkersbesigheid wat sy broers op Suurbraak bedryf het nie. ’n Nimmereindigende aanloop was dit. Die huise was oorvol, maar Jak het verseg om aan te bou en hulle verbied om kaias op te rig.

      Wil jy die hele bastergespuis met hulle kamma Skotse vanne en sendingstasiehoudings hier op jou voorstoep hê, Milla? Oor my dooie liggaam, het hy gesê, genoeg is genoeg.

      Jy het probeer goedhou deur te sorg dat daar genoeg sakke meel en emmers melk hulle weg gevind het oor die drif na die werkershuisies toe. En jy het gesindhede probeer bou deur gereeld ’n stoel of ’n tafeltjie te gaan koop by die familiebesigheid op Suurbraak. Die vyf Okkenelbroers, almal soos OuKarel met die hoë voorkop en die groen oë en die skerp neus, het meewarig vir jou gekyk en goed geweet hoe om ’n prys te maak wat gepas het by jou skuldgevoel. Jy het met die jare besef dat dit ’n fout was om die deelboerdery af te skaf. Dit was hulle enigste bron van kapitaal vir die koop van goeie meubelhout en daar was genoeg koring nadat hulle die gewendes verkoop het om broodmeel aan die hele clan te verskaf.

      Jak wou nie hoor van weer ’n deel instel nie. Hy het gedroom van ’n volledig gemeganiseerde boerdery waarby net een of twee pare hande sou nodig wees.

      Daar was nooit ’n kontrak nie, het hy gesê, jou ma het die mense hier aangehou vir haar eie gerief, ons is onder geen verpligting nie. Hoe minder van hulle hoe beter.

      Jy het jou geskaam vir die houding. Waar moes die mense heen? Dit was hulle land ook tog, hulle plek. En hulle moes ook werk en eet.

      Hoekom het jy jou mond gehou, Milla? Waarvoor was jy bang? Waarom kon jy nooit dink dat daar ander moontlikhede was nie? En Jak, hoekom het jy sy barsheid en sy selfsugtigheid en sy ydelheid verdra? Jy het jou verwonder in die tyd aan die kortverhale wat jy in die tydskrifte gelees het. Die heldin wat met rooi wange uitroep: Nou is dit genoeg, nou verlaat ek jou! Anders sou daar ter plaatse ook nie een tydskrif verkoop word nie, het jy gedink. Maar jy het nie verder gedink nie.

      Jy het nugter om jou probeer kyk na die ander vrouens se mans en jy kon nie eintlik sien dat jou posisie slegter was nie. Jak was nog altyd die aantreklikste en die mees intelligente onder hulle. Daar was nie een van die vrouens wat jy geken het, wat sogenaamd “vervuld” was nie. Jy kon dit op hulle gesigte sien. Maar hulle was onwrikbaar lojaal. Basie voor en Fanie agter en Thys het gewen klap hande. Veral dié in jou vriendekring. En tog was almal die hele tyd honger vir geselskap. Altyd iemand wat wou luister. Nie een vrou van wie jy geweet het wat nie eensaam geraak het op ’n rûensplaas nie. Nie dat die uitwisseling van gemeenplase jou aan die lewe kon hou nie.

      Vir ’n paar maande op ’n keer kon jy ’n leeskring aan die gang hou, of ’n musiekbeluisteringskring, maar die vrouens het stilswyend in jou voorhuis gesit. Asof die musiek van Schubert en Brahms en Mahler hulle skaam gemaak het. Bach was aanvaarbaar. Het genoegsaam na kerk geklink. Jou boeke wat jy vir hulle geleen het, het hulle ongelees neergesit op die halfmaantafeltjie in die portaal en verder oor laslappies gepraat en gekla oor hulle meide wat seep steel.

      Wat heeltemal misluk het, was die wandelklub vir amateurbotaniste wat jy op die been probeer bring het. Self het jy nie so baie geweet nie, maar jy het jou pa se boom- en fynbosboeke geërf en aan sy hand as kind die grondbeginsels geleer van plantidentifikasie. Maar nadat jy ’n paar keer die voetheuwels ingevaar het met die vroutjies, met hulle kuierskoene waarmee hulle aanmekaar gestruikel het, en hulle rokke wat aan alles gehaak het, en hulle angstige uitasem tronies waarop daar geen sorg te sien was behalwe wat hulle vir aandete vir hulle mans moes voorsit nie, het jy opgegee. Jy was nie soos hulle nie, het jy gedink, jy was vir ’n meer avontuurlike weg in die wieg gelê.

      Maar die weg het jou ontglip die eerste sewe jaar op Grootmoedersdrift, en die eensaamheid het jou begin onderkry.

      Jou ma was ’n laaste opsie as jy te alleen geraak het.

      Vat my dan maar Barrydale toe, het jy gesê as Jak op openbare vakansiedae of vir lang naweke na die lamtyd of die saaityd wou weggaan op sy ekspedisies.

      Nie dat jy so graag by haar wou wees nie, want haar kon jy nooit tevrede kry nie. Sy was nog erger na Pa se dood. Sy het strikke vir jou gespan om jou te toets, het jy gevoel. Die rusies was erger nog as by die huis met Jak. Teen jou ma het jy geen wapen gehad nie.

      Dit was die somer van ’53. Ma het probleme gehad met haar volk op die plaas. Sy het jou laat voel jy moet dit oplos. Jy het die uitdaging aanvaar, wou haar ’n slag wys mens hoef nie ’n slagoffer van omstandighede te wees nie, hoef nie toe te laat dat ander mense slagoffers word nie.

      Jy maak vir jou ’n bed op, is wat sy gesê het, toe sy hoor wat jy wou doen. Jy meng jou in met sake waarvan jy die einde nooit sal hoor nie.

      Julle het in die spens gestaan, 16 Desember 1953, jy wou kos vat na die strooise. Jy het met ’n gaar boud vleis in jou hande gestaan wat jy wou inpak om vir die mense te vat.

      Wat doen jy nóú in vadersnaam? het sy uitgevaar. Wil jy hulle omkoop? Wat gaan dit jou baat? En dan sit ék met die gebakte pere as jy weg is.

      Dit was die laaste strooi. Jy het begin skree op haar.

      Wat sal dan ooit reg en goed wees vir jou, Ma? Ek dog jy wil hê ek moet jou help, ek dog ek moet jou volk hier help, namens jou? Wat wil jy hê moet ek dan doen? Ek wil jou die beste gee wat ek het, my geloof, my vindingrykheid, my liefde, my moed, die beste jare van my lewe en jy is nog nie tevrede nie? Hoekom kan ek nooit goed genoeg wees vir jou nie?

      Jy was so buite jouself, jy kon jou tande in die vleis slaan en dit uitmekaar skeur, maar jy het dit net opgelig in jou hande. Hier is my liggaam, dis wat jy gedink het. Jy het dit laat val voor haar voete. Sy het haar arms gevou en vir die vleis op die grond gekyk.

      Of wil jy my uitmekaar haal en herskape oor en oor na jou eie beeld totdat ek na jou sin sal wees, op ’n druppel water? Sal ek dán reg wees?

      Jy mors met kos, het sy gesê.

      Sy het haar rug op jou gedraai. Jy was buite jou sinne. Jy het ’n tree agterna gegee.

      Toe kom dit by jou op. Jy het dit begin sê. Jy kon nie stop nie. Sy het omgedraai toe sy die nuwe toon hoor. Jy het sag gepraat, in haar gesig.

      Of is jou moeilikheid dat jy nie wéét hoe presies jy my wil hê