Agaat. Marlene van Niekerk

sy vermakerig? Dink sy ek moet ’n voorbeeld vat daaraan, aan die blomme, aan die koring, aan die brood?

      Ek het ore om te hoor, flikker ek, hoeveel keer gaan jy dit nog sê vandag? Van wanneer af verwag jy dat ek moet kompeteer met bougainvilleas? Maar sy kyk nie vir my nie.

      Sy bly wegkyk na die stoepdeur. Ek sien haar nek, die nek van Agaat van die kant af met die negester van donker moesies, en die ry haarnaalde waarmee die wit kep vasgesteek is.

      Stadig draai sy haar kop terug, versigtig op haar kruk om die beste uit die oomblik te kry, gespits daarop om my op ’n plek te kry waar ek sal instem en my oë sal knip om te sê: Goed ek sal eet, kom maar nader met jou teelepel, Agaat, druk dit stadig neer op die punt van my tong en gly dit ferm opwaarts al op die middel tot halfpad, sodat ek minder werk het om te doen, en ek sal sluk wat jy vir my berei het. Voed ook onse siele so.

      Maar ek doen dit nie. Die skerwe groen in die spieël is ’n weergawe, ’n herhaling op ’n ander plan, volgens ’n ander formaat. Soos ’n kaart is van ’n plek. As ek haar kan kry om die analogie te snap. Spieël, kaart, afbeelding, herhaling.

      Ek druk met my blik teen die voorkant van Agaat se wit kep. Asof dit ’n seil is en my wil ’n windrigting.

      Ek kyk verby haar na die spieël en dan vinnig na die muur langs my bed. Na die spieël, na die muur. Van die gebreekte tuin na die effe wit oppervlakte van die muur. Van wat ontbreek in die weerkaatste somer tot wat ontbreek op die ontluisterde muur, ’n beeld, ’n rûensplaas op ’n plattegrond, opgehang aan sy lus aan die portretlys. Heen en weer kyk ek, heen en weer, saam met die meelogies wat flits op die spieël, óm die onsigbare hoek, na die onsigbare vyeboom, Agaat, sién jy dan nie, die onsienlike, die wêreldrond, sien jy dit nie, tussen die kwartiere van die kompas, oos wes suid noord! Die werf, die dam, die berg, die drif!

      Stadig wyk sy terug van my. Sy sit die teelepel op die piering se rand neer. Sy skuif af van haar hoë kruk langs my bed.

      Laat sak die meid, sê sy saggies op ’n teruggehaalde asem deur haar tande.

      Heen en weer kyk sy, soos ek gekyk het, ek knip my oë aanmekaar. Sy kyk na my, sy kyk waar ek kyk, sy knik stadig.

      Spieëltjie, spieëltjie, sê sy. Hinder hy jou? Te veel gesien? Aan die wand? Watter land?

      Dit is ’n begin! sein ek. Jy’s warm! Dit is uitstekende vordering! Ja, sein ek, ja Agaat, jy is op die regte spoor! Dink nou net verder! Dink nou net: Landkaart aan die wand, dink plat aarde, dink getekende handpalm, dink lewenslyn, dink vingerafdruk!

      Agaat gee my haar oë. Ek kyk diep in, ek vat haar oë vas met myne, ek draai hulle na die deur toe, af in die gang, tot in die voorhuis, tot voor die sideboard langs die muur, tot by die kokers wat daar lê, agter die fotoalbums. Ek maak my oë stadig toe en hou hulle toe. Ek vergader ’n gerf, vanagter haar voorskoot, vanuit haar borskas. Ek sien ’n groot seilskip wat met bollende seile stadig windop laveer. Kieldiep in die wuiwende koring kom sy na my toe aan, heuwelrug na heuwelrug, verdwynend in die holtes, elke keer groter as sy weer verskyn tot ek haar skorte kan hoor kraak in die deining en haar boegbeeld kan uitmaak, die profiel van ’n skikgodin, die kakebeen geset om die storms wat sy voorbeskik het sonder weerwoord te trotseer.

      *

      Eers toe dit regtig tot hom deurgedring het dat hy ’n pa gaan word, het Jak ’n bietjie beter geraak met jou. Jy het dit nie heeltemal vertrou nie. Dit was die agtste maand van jou swangerskap en skielik het jy allerlei geskenkies gekry, ’n langspeelplaat met saksofoonmusiek waaraan jy weliswaar nie veel erg gehad het nie, Wonderland by Night, parfuum van Elizabeth Arden, ’n nuwe teestel. Hy het jou selfs Swellendam toe gevat vir Die heks van Leipoldt wat die amateurtoneelgeselskap daar opgevoer het. Nie dat sy gedagte daarby was nie, maar jy het die poging waardeer.

      Jy moes luister na sy fantasieë oor hoe die kind net soos hy sal lyk, watter sterling bloed in die De Wets se are vloei en hoe hy hom sterk en fiks gaan maak net soos sy pa, ’n gentlemanboer. Saans het hy planne opgetrek van speelgoed wat hy vir die kind wou bou. Vlieërs waaraan mens kon hang, vliegtuie, rakette wat regtig kon opstyg.

      Jy het gevra, wat as dit ’n meisietjie is? In sy familie, het Jak gesê, was die eerste een altyd ’n seun.

      Jy het gekyk na hierdie man van jou, waar hy saans gebukkend in sy onderklere sy gesig gewas het en sy tande geborsel het. Soms as hy die handdoek voor sy gesig wegvat, het dit vir jou gelyk of hy wil huil. Partykeer het jy hom gekry dat hy deur een van jou boeke op die nagkassie blaai en dit toeklap as hy sien jy kyk. Snags het hy uit die stoepkamer gekom en agter jou rug kom lê soos ’n klein seuntjie. Soggens as jy wakker word, was hy reeds weg.

      So gedweë as wat hy met jou was, so ongedurig was hy met die werksmense. Hy het onder hulle ingeklim vir die geringste bagatel. Jy het dit nog maar altyd oor die hoof gesien, die suiker en die koffie wat weggeraak het uit die huis, die honde se bene wat verdwyn het uit die sifhok, maar Jak het jaggemaak op hulle. Hy het die kleingoed wat snags pampoene van die skuur se dak afgesteel het, ingewag en op hulle geskiet met die windbuks. Jy het daarvan geweet omdat hulle ma’s hulle kermend na jou toe gebring het met die koeëltjies wat versweer het in hulle boude. Jy moes dit uithaal met skoongebrande naalde en sorg vir salf en pleisters totdat die wond opgeklaar het. Hulle het nooit gesê wat gebeur het nie, en party van hulle het ook nie eers geweet nie, want Jak het hom natuurlik nie laat sien nie. As jy die koeël uitgeslag het op die kombuistafel met die ma wat die skreeuende kind op die tafel vasdruk, het jy gesê, moenie kyk nie, en die bewysstuk weggemoffel tussen jou borste.

      Een aand het jy die koeëltjies op Jak se bord gesit. Daar was vyf.

      Jak, dis kinders, het jy gesê, hulle kan pampoene vat soveel hulle wil hê, jy eet dit tog nie. En jy plant dit ook nie en jy lei hulle nie nat nie en jy stapel hulle nie op die dakkie nie, dis my pampoene waarmee ek op die mark ’n ekstratjie verdien om die bediendes te betaal, ek kan dit maar netsowel as deel van hulle loon beskou.

      Hy het niks gesê nie, die koeëls in sy hempsak gesit.

      Die kinders word groot hier op die plaas, het jy gesê, as hulle uitgegroeide mans is, sal hulle dit onthou, skaam jy jou nie?

      Die goed teel net aan hier, het Jak gesê, ek is lus en steek die hele lot in die pad, hulle kan nie kom maak soos hulle lus het op my werf nie, hulle lê net rond vir kwaadgeld.

      Jý kan ook nie op die werf maak wat jý wil nie, het jy gesê. Dis mense, onthou, dis nie vee nie.

      Jy het stilgebly toe die kos opgedra word. Jy het jou vinger op jou lippe gelê om Jak te waarsku om nie verder te praat nie.

      Maar hy het dit klaar gesê.

      Jy maak die goed alles gewoond, Milla, het hy gesê, jy skep verwagtings by hulle, nie ek nie. Onthou: Gee jy die pinkie dan vat hulle die hele hand, moenie eendag by my kom kla as hulle voor jou kom staan met allerhande eise nie. Gedenk net hierdie waarheid, die Romeine het dit al geweet, gee ’n hotnot ’n harde baas en hy sal verlang na ’n sagte baas, gee hom ’n sagte baas en hy begin droom van sy eie baas wees. Is dit wat jy wil hê? Waar dink jy moet dit dan donnerswil eindig met ons in hierdie land?

      Dit was die ou patroon. Die groot politieke regverdiging vir doodgewone gemeenheid.

      Dat jy op kinders skiet of hulle bobbejane is, het jy gesê, het niks te doen met politiek nie, Jak.

      En dat jy hulle die alfabet leer asof hulle papegaaie is? Waarmee het dit te doen? En dan dink jy jy kan dit agteraf hokslaan? Jy mag dink jy weet alles van boerdery, Milla, maar jy moenie vir my kom vertel van politiek nie.

      Wat kon jy doen? Jy kon nie eers keer dat hy kliphard praat vir die hele wêreld om te hoor nie.

      Wie ore het om te hoor, laat hulle maar hoor, Milla, het hy gesê toe jy hom probeer stilmaak, ek sal my nie in my eie huis ’n kop laat aansit nie. Not by a long shot.

      Jy was nie eerstehands goed op hoogte van sake in daardie laaste ruk voor Jakkie se geboorte nie, jou bene was opgeswel en jy het nie meer so baie op die werf gekom nie. Maar jy het binne minute geweet as daar iets gebeur het.

      Wie het jou