Kobiety z Ravensbrück. Sarah Helm

proszę, coś więcej o Anicie.

      Najserdeczniejsze pozdrowienia, ucałujcie ode mnie moje dzieciątko

      Wasza Olga

      Hanna, kiedy tylko nadarzyła się okazja, dała znać Oldze o swoim istnieniu przez dziurki, które wydłubała w ścianie. Benario była bardzo zaskoczona, że tuż obok znajduje się jej przyjaciółka. Powiedziała, że dowiedziała się o aresztowaniu grupy czytającej Tołstoja, gdy tylko wróciła do obozu.

      Hanna powiedziała, że ją głodzą, więc Olga zaproponowała, że podzieli się z nią jedzeniem. Kobietom udało się powiększyć nieco dziurę w ścianie i Olga dała Hannie kawałek chleba – tak jak Hanna przemycała Oldze jedzenie, kiedy kilka miesięcy wcześniej ona sama była głodzona. „Potrzebujesz czegoś ciepłego do jedzenia, ale jak to zrobić? – zastanawiała się Olga. – Musisz chyba przystawiać usta do dziury, a ja cię nakarmię. Rano dam ci chleb, zaraz po tym, jak Zimmer przyniesie kawę”.

      Potem Olga powiedziała Hannie, że ma dla niej złe wieści, ale musiały szybko skończyć rozmowę, gdyż die Alte wróciła. Te złe wieści to była wiadomość o wybuchu wojny. Zamknięta w odosobnieniu Hanna nie miała o tym pojęcia, więc Olga przekazała jej wszystko, czego dowiedziała się w Berlinie. Wkrótce wiedział już o tym cały blok izolatek, ponieważ Zimmer „świętowała i chełpiła się przed więźniarkami «wspaniałymi» nowinami o nazistowskich podbojach, które postępowały z każdym kolejnym dniem wojny”.

34 Zob. Wicklein, BAL B162/9808, oraz Maase, BAL B162–9896/9828.

35 Wywiad autorki.

36 Według więziennej sekretarki w chwili wyzwolenia obozu pięć lat później rozłożone na podłodze akta jednej z więźniarek pokrywały 3 metry kwadratowe.

37 Wywiad autorki.

38 Obozowa karta zdrowia Agnes Petry, ITS Bad Arolsen. Po wojnie karty zdrowia więźniarek Ravensbrück przeszły w posiadanie ITS. Karty te, zaopatrzone w numery więzienne, nazwiska i daty urodzenia oraz szczegóły dotyczące zdrowia, pozwoliły potwierdzić tożsamość niektórych kobiet.

39 Liczby za: Strebel, Ravensbrück.

40 Koegel do Eickego, ARa.

41 Wachstein, raport wiedeński, ARa.

42 von Luenink, WO 309/416.

43 Insa Eschebach, Das Fotoalbum von Gertrud Rabenstein [w:] Erpel (red.), Im Gefolge der SS.

44 Schiedlausky, zeznania z procesu (WO 235/309). Zeznania zawierają głównie liczne relacje o przypadkach poważnych pogryzień przez psy.

45 Natomiast jeńcy w nowych męskich obozach Himmlera w Mauthausen i Flossenbürgu pracowali w kamieniołomach i wydobywali granit na przebudowę Berlina w nową urojoną stolicę Hitlera – Germanię.

46 Berta Hartmann i Klara Szwedler, Bei der Sandarbeit, w: Hesse, Harder (red.), …und wenn ich…, zeznanie Anny Kanne i innych w raportach dostarczonych przez GZJ.

47 von Luenink, WO 309/416.

48 Wachstein, raport wiedeński, ARa.

49 Maase, Listy, Studienkreis Deutscher Widerstand, 1933–1945.

50 Sturm, Die Lebensgeschichte enier Arbeiterin.

51 Gostynski, relacja naocznego świadka, WL P.III.h. nr 159.

52 Werner, Olga Benario.

53 Skorzystałam z relacji opublikowanych pod pseudonimami w: Amesberger, Halbmayr, Vom Leben und Überleben. Rozmawiałam też z Rudolfem Sarkozim o jego matce Pauli oraz z Romką z Burgenlandu Ceiją Stoiką, która najpierw została wysłana do Auschwitz, później do Ravensbrück.Zob. też Friedlander, The Origins of Nazi Genocide; Thurner, National Socialism and Gypsies in Austria.

54 Strony z kroniki kościelnej Fürstenbergu za lata wojny zostały wyrwane, prawie na pewno przez Märkera, który chciał zataić swoją działalność.

55 Rozkaz przewozowy Gestapo, 20 lipca 1939, w: VVN, Olga Benario. Opowieść o próbie uwolnienia Olgi znajduje się w korespondencji rodzinnej, opowiedziała mi ją również Anita Leocadia Prestes.Zob. też: Apel, Olga Benario – Kommunistin, Jüdin, Heldin? [w:] Eschebach, Jacobeit i Lanwerd (red.), Die Sprache des Gedenkens.

56 Obecnie Anita nie zna ani słowa po niemiecku i musiała zlecić przetłumaczenie listów matki na portugalski.

57 Świadkiem zabójstwa anonimowej Cyganki była również Doris Maase.WO 309/416.

58 Kopia aktu zgonu, ITS/ANF/KL Ravensbrück Indiv-Unterlagen.

59 Sturm, Die Lebensgeschichte einer Arbeiterin.

60 Więźniarka Berta Mauer (i wiele innych) twierdziła, że Zimmer zwykle była „podminowana i pijana”, BAL B162/9809.

61 Wachstein, raport wiedeński, ARa.

      Rozdział 3

      Blokowe

Doris Maase miała dobry widok ze swojego okna w rewirze. Obserwowała dozorczynie i esesmanów wchodzących w porze obiadu do kantyny dla personelu i widziała potem, jak wieczorem wychodzą jako „flirtujące pary”. Na początku września 1939 roku, zaraz po wybuchu wojny, Doris wyjrzała i zobaczyła więźniarkę biegnącą wprost na „druty” – ogrodzenie podłączone do prądu. Próbowała się zabić, ale młoda jasnowłosa dozorczyni powstrzymała ją i zaciągnęła do bloku karnego, bijąc przez całą drogę. Doris dowiedziała się, że nadzorczyni to Dorothea Binz: „Widziałam, jak Binz odciąga chudą jak szkielet kobietę i bije ją prętem po nagich udach. Takie okrucieństwo u tak młodej i ładnej dziewczyny zrobiło na mnie niezatarte wrażenie”62.