Agaat. Marlene van Niekerk

is ’n leeslamp, 100 watt met ’n verstelbare kop aan ’n lang arm, wat kan uittrek.

      Genoeg lig in die skeerhuis, sê Agaat, of, mens dip nie ’n skaap in die donker nie.

      Maar sy sit dit nie normaalweg aan in die nag nie. Net as dit moet.

      Langs my bed is ’n houtkruk waarop sy sit as sy my kos vir my voer. Voor die venster staan haar regop stoel waarop sy sit as sy vir my lees of as sy borduur. Sy het dit uit haar buitekamer in die agterplaas ingebring. Sy sit tog nooit meer daar nie, sê sy, sy was haar net en trek aan daar. Dis nou net haar “locker room”, sê sy.

      Sy slaap in die gang. Sy hoef nie, sy weet dit. Daar is baie kamers in die huis.

      Al die kamers van my huis, die aanloop tot waar ek nou is, die geskiedenis wat gelei het tot hierdie laaste kamer, die bestek wat vir my oorgebly het. Krimpende bestek. Ek is in my eie lyf opgesluit, my ledemate stel ’n onduidelike kontoer onder die deken.

      Nou gaan my aanloop oor my voete langs. Hulle is plat, hulle lê weg. Die deken sink oor my skene. My kniekoppe maak twee hobbels, die vleis het van my dye geval, tussen my heupe is ’n holte. Verder kan ek nie myself sien nie. My nek is gesluit teen die hoek wat Agaat vir my bepaal het. Haar kussings is soos bunkers om my gebou. In die spieël kan ek iets sien, ’n skadu van myself, my slinkende skouers, my gesig waarop my gelaatstrekke vaag lyk, asof ’n kunstenaar met sy mou oor ’n voorstudie gevee het, of die nat boetseersel met die palm platgedruk het. Omdat die aanset gefaal het, omdat die eerste probeerslag nie reg uitgekom het nie. Omdat die onderliggende strukture nie duidelik was nie.

      Ek verset my. Gee my ’n kans. Laat ek self probeer, ’n selfportret, ’n outobiografie, tyd en dae van Milla de Wet, die plek van haar oorsprong, haar omtrekke, op Grootmoedersdrift, haar erfplaas. ’n Eerlike gelykenis. Vanaf die spieël, oor my voete, langs die lengte van my verlamde lyf, tot in my kop. Tussen my slape, bokant my neus, agter die voorhoofsbeen, dáár.

      In die murgerige pulp voel ek na die begin, na ’n verdikking, die greinerigheid van ’n kiemsel. Ek hou aan net so lank tot ek my in die eenselwige tekstuur fyn draadjies kan voorstel. Ek rol hulle tussen my vingerpunte tot hulle vatplek kry in my verbeelding. En dan, versigtig, om hulle vae aanvange nie te versteur nie, begin ek hulle saam te trek in stringetjies, tot hulle dik genoeg is om te vleg, eers drie, dan nege, dan sewe en twintig en so verder. Drie honderd drie en sestig. Tot ek reg is om die hele wrong veilig in die holte van die breinstam, in die gat van die eerste werwel in te voer. Ek wag, ek hou alles mooi bymekaar, voordat ek dit deurtrek en aan die ander kant oopsprei soos ’n gerf. Fyner en fyner verbeel ek my die vertakkings, ’n maaswerk vlak onder die oppervlak, totdat ek seker is dat al die punte bedien is met my wil.

      Ek wil skryf.

      Aan die string wat in my regterarm afloop, bestee ek ekstra aandag. Ek stel my voor dit is donkerbruin. Ek maak ’n dik gladde bundel daarvan, blink soos ’n bamboes in die deining, ’n sierlike klos aan die uiteinde, lang gevoelige stringe wier met fyn vertakkings in elkeen van die eerste drie vingers van my regterhand.

      Ek wag vir die regte moment. Niks om te verloor nie. Asem in, stuur die sein, asem uit vir die sprong.

      Skryf!

      Met presiese elektriese flitse markeer ek elke bog van die stroom, bo vanuit die breinpulp deur al die vlegsels van senuwees wat ek neergelê het in hulle bane. Met ekstra vaart dwing ek die opdrag in my hand af na die laaste uiteindes.

      Skryf!

      Ek kan die lang been van die k trek voordat die pen uit my vingers glip en oor die deken wegrol en van die bed afval.

      My hand lê in die spalk soos ’n mol in ’n strik.

      *

      Die eerste keer toe jy met Jak geslaap het, was die dag nadat hy kom ouers vra het. Hy was gretig om weg te kom die oggend na die verlowing, gretig om onder jou ma se oë uit te kom na die preek wat hy van haar gekry het die vorige aand, en veral gretig om jóú by te kom.

      Jy het dit geweet, Milla Redelinghuys, jy het hom gespeel.

      Hoe het jy hom toe ervaar? Kan jy dit regtig onthou?

      Moenie die sleutels vergeet nie, het Ma geroep. Sy het die groot bos sleutels van Grootmoedersdrift se opstal agter julle geskud soos julle teen die stoeptrap af na Jak se rooi Spider toe gestap het.

      Vang! het sy geroep en dit vir hom gegooi.

      Jy het hom fyn dopgehou die hele tyd, dit wel. Hy het die bos met ’n swierige gebaar raak gevang. Aspris, van ’n hoogte af, het hy dit in jou skoot laat val, vermakerig na jou ouers toe waar hulle julle op die trap afgesien het. Tenger het hulle gelyk teen die huis en die lug. Maar jy wou dit nie sien nie, jy het afgekyk na die sleutels wat tussen jou dye in die holte van jou rok gelê het. Jy het met jou vingers tussen hulle gerinkel, jy het die ou verslete sleutelkoppe deurgevoel. Die voordeur, die kombuis, die solder, die kelder, die buitekamers. Jy het jou verbeel hoe jy al die deure gaan oopsluit.

      Dankie vir alles, het Jak geroep en gewuif.

      Old Sweet ’n Sour, het hy onder sy asem gesê.

      Jak, dit is my ma, jong, hê respek, het jy gesê. Maar jy het saam met hom gelag, want sy was op haar ergste die vorige aand. Dit het begin toe Jak by die aandete die duur verloofring aan jou vinger gesit het. Diamonds are forever, het hy gesê. Te duur, kon jy sien, dink Ma, te vertonerig. Dit was ’n knoets van ’n diamant gevat in goud. Jy kon haar gedagtes lees. Daar sou liewer iets prakties met sulke geld gedoen kon word, iets vir die plaas wat nou joune geword het omdat jy sou gaan trou. Maar sy het niks gesê nie. Omdat jy wat nog nooit kon guns vind in haar oë nie, uiteindelik volledig sou wees. Iemand se vrou. In die normale loop van dinge, iemand se ma.

      En dan was geld ook nie alles nie, werk eerder, swoeg en sweet en deurdruk. Daar was heelwat te doen op Grootmoedersdrift voordat mens dit ’n modelplaas sou kon noem. Dit het jy nooit vir Jak weggesteek nie. Jy het jouself ook nie gebluf nie, van die begin af het jy verwag dat hy gaan kleinkoppie trek. Hy was nie ’n boerseun nie. Sy hande was sag, hy was die enigste seun van die dokter op Caledon, geskool tot gentleman op Bishops. Hy sou alles van voor af moes leer. Van jou en jou familie sou hy dit moes kry, want sy ouers is al twee vroeg dood.

      Ma was skepties toe jy haar die eerste keer van hom vertel het. Van hoe hy jou na musiekkonserte en toneelstukke in die Kaap vergesel. Pure flikflooiery, het jou ma gesê, ek wil nog die man sien wat musiek en drama verkies bo rugby. Jy wou vra wat van Pa, maar Pa het sy vinger voor sy lippe gesit en jy het jou woorde gesluk. En dit was waar, Jak was verveeld na die tweede bedryf al. Jou ma was onverbiddelik. Na Jak sy graad in die regte op Stellenbosch gekry het, het sy gesê, moes jy sorg dat hy ’n diploma op Elsenburg gaan loop om hom voor te berei vir die boerdery. Of dit, of hy sit nie sy voete op my grond nie, het sy gesê.

      Jy’t geweet jy moes jou sake reg speel tussen jou ma en Jak. En jy moes sorg dat niemand voel hulle trek aan die kortste end nie.

      Het jy toe gedink aan wat jy self in die proses sou kon verloor? Kan jy dit nou na alles helder onthou? Toe was anders. Jy was ’n wenner toe. Was daar liefde? Genoeg om mee te begin, het jy gedink. Jak het geblom onder jou aanmoediging. Jy was verlief op sy mooi mond, op sy seunsagtige manier van doen. En hy sou groei saam met jou. Dit is wat jy geglo het. Aan sy begeerte het jy nie getwyfel nie, vandat julle begin uitgaan het moes jy net keer vir jou pêrels.

      Ek wil jou papiere sien, jong man, het Ma gesê die aand van die verlowing, en ek sal jou self ’n paar vrae vra dat ek kan hoor of hulle jou iets geleer het daar by die kollege. Sy het julle om die beurt aangekyk.

      Ek hoop jy is so verstandig as wat jy aantreklik is.

      Jak het hom vervies, al het jy hom voor die tyd gewaarsku, net een mens het gepraat in die huis waar jy grootgeword het, en dit was jou ma.

      Jou pa het opgestaan en by die venster gaan uitkyk. Jy het jou skoene uitgeskop en onder die tafel jou voete teen Jak se enkels gevryf. Na ’n ruk het hy jou hand onder die tafel gevat. Jy het jou been styf teen syne gedruk gedurende die hele preek oor die regte manier om met skape en koring en beeste te werk. Jy het voor jou op die tafel gekyk na