Boereverraaier. Albert Blake

nie geïgnoreer word nie. Dit het wel ’n rol gespeel om die oorlog tot ’n einde te bring. ’n Mens kan maar net spekuleer oor wat sou gebeur het as alle Afrikaners tot die einde saamgestaan het.

      Dit is nietemin insiggewend dat die Boereleiers aan die einde van die oorlog by die beraad by Vereeniging nie die verraaierfaktor noem in die ses redes hoekom hulle genoodsaak was om die vredesverdrag te onder­teken nie. Dit mag wees dat die verslag met die nageslag in gedagte opgestel is en dat hulle dié sensitiewe kwessie nie daardeur amptelike erkenning wou gee nie.43

      Verraad is waarskynlik so oud soos die mensdom self. Die mens se inherente feilbaarheid maak hom nou maar eenmaal kwesbaar vir ontroue gedrag wat buite die aanvaarde norme van ’n bepaalde gemeenskap is. Aangesien verraad negatiewe gevolge inhou vir diegene teen wie dit gepleeg word, keur die meeste mense dit ten sterkste af.

      Verraad word aan die ergste graad van oneervolheid gelyk gestel, veral wanneer iemand optree teen dit wat algemeen as ’n regverdige saak be­skou word. Dit word ook universeel as verfoeilik beskou wanneer iemand ’n ver­trouensverhouding verbreek. Die enigste uitsondering is in gevalle waar mense die rug keer op ’n onregverdigbare saak.

      Maar wat is volks- of landsverraad? Vanuit ’n suiwer juridiese oogpunt is dit gewoonlik makliker om te bepaal wanneer hoogverraad ingevolge ’n land se heersende reg gepleeg word. Die republikeinse regerings was ingevolge die internasionale reg heeltemal by magte om die verraaiers op grond van hoogverraad na ’n regmatige verhoor tot die doodstraf te vonnis. Selfs die Britse regering het die republikeinse regerings tot met die ondertekening van die vredesverdrag op 31 Mei 1902 as wettig erken. Op ’n enkele uitsondering na is al die tereggesteldes skuldig bevind aan hoogverraad, wat ’n misdryf teen die staat was.

      Tydens die oorlog het die Britse militêre owerhede verskeie onsuksesvolle amptelike ondersoeke van stapel gestuur met die oog op die vervolging van sekere republikeinse krygshoflede en ander wat by die voltrekking van die doodstraf van verraaiers betrokke was. Daar was selfs enkele gevalle waar burgers tydens en na die oorlog in Britse militêre howe op aanklagte van moord moes teregstaan weens die teregstelling van verraaiers. Al daardie vervolgings het op niks uitgeloop nie. Daarbenewens is die jurisdiksie van die republikeinse krygshowe deurgaans deur ’n vyandige Britse militêre owerheid erken.

      Dit beteken egter nie al die verraaiers wat tereggestel is, is altyd volgens die reëls van die krygsreg behandel nie. Daarvan getuig veral die summiere teregstellings wat later bespreek word.

      In die lig van die republikeinse beskouing van destyds behoort ’n onder­skeid getref te word tussen lands- en volksverraad. Joiner-Afrikaners wat burgers van die twee republieke was, het hulle aan sowel lands- as volksverraad skuldig gemaak. Engelssprekende burgers van die twee republieke wat verraad teen die republikeinse oorlogspoging gepleeg het, het hulle aan landsverraad skuldig gemaak. Afrikaners wat burgers van die twee Britse kolonies was en die Britse oorlogspoging aktief ondersteun het, het hul volksgenote in die oë van republikeinsgesindes verloën. Regtens het hulle weens hul Britse burgerskap nie ’n oortreding begaan deur in die Britse magte diens te doen nie. Wanneer daardie Afrikaners in republikeinse hande geval het, is hulle normaalweg as gewone krygsgevangenes behandel, ondanks die weersin wat hul Britse lojaliteit by hul volksgenote ontlok het. Terwyl die Kaapse rebelle hul lewens op die spel geplaas het deur die republikeinse oorlogspoging te ondersteun, was daar voor en gedurende die oorlog ’n sterk groep Afrikaners in Kaapland wat lojale Britse onderdane was. By hulle was daar nie ’n republikeinse tradisie nie. Dit was nie vreemd om voor die oorlog die portret van koningin Victoria in die voorhuise van Kaapse Afrikaners te sien hang nie.44

      Benewens die juridiese definisie van verraad, behoort dié verskynsel ook vanuit ’n morele oogpunt ontleed te word. Dis egter nie altyd maklik om te bepaal wanneer ’n handeling of beskouing verraad vanuit ’n morele oog­punt daarstel nie, veral nie as iemand vanuit ’n spesifieke geloofs- of poli­tieke oortuiging handel nie. In sulke situasies verskil mense se persepsies oor verraad. Daar kon egter geen voorbeelde gevind word van individue wat die republikeinse oorlogspoging suiwer op grond van ’n eie­soortige ideologiese of godsdienstige standpunt aktief teengestaan het nie. Dit is ook insiggewend dat die meerderheid joiners en hendsoppers eers na vore getree het nadat die oorlogsgety gedurende 1900 teen die Boeremagte gedraai het.

      Dit kan voorts gebeur dat die betekenis van verraad oor tyd verander. Daar moet egter gewaak word teen onhistoriese vertolkings. Soos gereeld in hierdie werk benadruk word, moet handelinge en beskouinge wat moont­lik gedurende die Anglo-Boereoorlog as verraad beskou is, beoordeel word in die historiese konteks waarin dit plaasgevind het.

      Tydens die navorsing vir hierdie werk is die mening by enkele geleent­hede teenoor my geopper dat die bittereinders die stryd onnodig voortgesit het nadat dit lank reeds verlore was. Om dié rede word geargumenteer dat die verraaiers se optrede tans in ’n meer positiewe lig beoordeel behoort te word. Die joernalis Max du Preez het op 7 Mei 2005 in Die Burger die standpunt ingeneem dat Christiaan de Wet se verraaierbroer, Piet, se optrede geregverdig was toe hy die vryheidstryd versaak het deur aktief by die Britse magte aan te sluit.

      Die bittereinder se onversoenbare verhouding met sy broer, ’n voormalige Boeregeneraal, is een van dié tragiese dramas in die geskiedenis van Afrikanerfamilies. Vir ’n wêreldberoemde krygsman soos Christiaan de Wet met sy onwrikbare beginsels moes sy broer se vrywillige oorgawe aan die Britte en latere aktiewe deelname aan die Britse oorlogspoging teen sy volks­genote, as leier van die noordelike afdeling van die joinerkorps Orange River Colony Volunteers, besonder vernederend gewees het. Christiaan de Wet het gedurende die oorlog volgehou as hy sy broer in die hande kry, sou hy hom soos ’n hond doodskiet. Die broers het nooit vrede gemaak nie.45

      In wese baseer Du Preez sy pogings om Piet de Wet se naam in ere te herstel op die argument dat die groot menseverlies in die konsentrasiekampe en die verwoestende gevolge van die oorlog vermy kon gewees het deur ’n vroeër, meer realistiese oorgawe deur die republikeinse magte. Du Preez meen Piet de Wet moet in dieselfde klas as liberale Afrikaners soos Bram Fischer en Beyers Naudé beskou word en behoort daarom in die geskiedenis “gerehabiliteer” te word.

      Du Preez se artikel is gevolg deur ’n heftige polemiek in Die Burger se briewekolomme, waaraan verskeie bekende Afrikaanse historici deelgeneem het. Daardie historici was dit eens dat Du Preez se gevolgtrekkings on­his­tories is en nie aan die standaarde van wetenskaplike geskiedskrywing voldoen nie.46 Anders as Fischer en Naudé het Piet de Wet nie namens stemloses gepraat nie. Die meerderheid historici is van mening dat die republikeinse verset teen Brittanje regverdig was. Trouens, die Anglo-Boereoorlog word allerweë as die eerste vryheids- en nasionale stryd van die 20ste eeu in Afrika beskou.

      ’n Belangrike punt wat Du Preez miskyk, is dat toe De Wet homself in 1900 oorgegee het, was dit onmoontlik dat hy of enigiemand sonder ’n bonatuurlike profetiese insig die katastrofiese gevolge van die Britse ver­skroeide aarde beleid kon voorsien het. Daar was al verraad voordat dié beleid en die konsentrasiekampe hul wrede beslag gekry het. Piet de Wet en ander offisiere se tydsberekening dui op ’n opportunistiese skuif ten gunste van die Britse oorlogspoging wat moontlik ook op persoonlike voordeel gerig was. Die Britse militêre owerhede het hulle finansieel vir hul dienste vergoed. Piet de Wet was ’n koppige en eiesinnige mens wat ongeag die gevolge ’n eie-ingeslane weg gevolg het. Hy is sterk ondersteun deur sy vrou, wat nie trou aan die vryheidstryd was nie.

      In ’n verdere reaksie op Du Preez se artikel is die mening geopper dat as Piet de Wet – en dit geld ander joiners ook – werklik oortuig was van die noodsaak om die oorlog tot elke prys te beëindig, daar ander opsies was wat hulle kon uitoefen. Deur die wapen teen hul eertydse volksgenote op te neem, het hulle egter die oorlog voortgesit en hulself daarmee bereid verklaar om hul volksgenote leed aan te doen.

      Dat Piet de Wet verraad gepleeg het, is nog nooit vantevore deur Afrikaanse of Engelse historici betwis nie. Daar is niks verkeerd met ’n herbetragting van die geskiedenis nie en nuwe geslagte se insigte is noodsaaklik, maar dan moet die historiese konteks nie gerieflikerwys vergeet word nie. Wat in die verlede verraad was, kan nie vanuit die hede skielik ongedaan gemaak word nie – dit bly verraad.

      Wat wel uit die debat in Die Burger geneem kan word, is dat die verskynsel van verraad selfs meer as ’n eeu na die Anglo-Boereoorlog