Boereverraaier. Albert Blake

verby Malanskraal tot naby Heidelberg verjaag. Onder die Britse gesneuweldes was minstens twee Afrikaners, Frederick Nel en Philippus van Eeden.7 Die joiners wat gevange geneem is, sou nie genade van die burgers ontvang nie.

      Gedurende die geveg het een van die joiners op ’n wit perd probeer wegkom, maar hy is vasgekeer toe hy teen ’n heining vasgejaag het. Die joiner het C.J. Kamffer volgens dié se seun, vdkt. Hendrik Kamffer, gesmeek: “Oom, skiet my tog nie dood nie.” Kamffer sr. het geantwoord hy sal dit nie daar doen nie, maar hulle gaan wel later met hom afreken.8 Dié joiner was Pieter Barendse Bouwer, ’n 29-jarige getroude onderwyser van Heidelberg.9

      Nog ’n joiner, Adolf Jacobus van Emmenes (23), ’n ongetroude boer van die plaas Witpoort in die distrik Heidelberg, is ook gevange geneem. 10

      Vdkt. Kamffer en asst.vdkt. Andrew Brink11 het ’n derde joiner, ene Scheepers, agtervolg. Brink het op Scheepers geskiet en hom ernstig gewond. Hy is saam met die burgers teruggeneem en onder bewaking geplaas. Daarna volg ’n summiere teregstelling. Dit is wat volgens Kamffer se on­ge­publiseerde herinneringe verder gebeur het:

      Daar verskyn nou skielik ’n perderuiter vanaf die boonste Rooikoppe in Beerlaagte. By ons gekom erken ons hom as Danie Maartens ’n burger van Komdt. Buys wat in die boonste Rooikoppe was. Hy was baie opgewonde en vra of ons die Nasionale Scouts vannag bygetrek het en of sy swaer Scheepers nie onder die seksie was nie. Danie vertel ons toe dat twee nagte vantevore Scheepers en sy klomp Danie se vrou, en terselfdertyd Scheepers se eie suster, uit haar huis verdryf het in die bittere Junie maand koue, kaalvoet en net in nagklere geklee en die huis afgebrand, haar en haar dogtertjie vir sowat duisend treë aangejaag te perd en daar laat staan in die veld waar Danie haar die volgende more in ’n benarde toestand gekry het. Sy en die kind was byna verkluim. Sy het Danie vertel dat dit haar eie broer was wat die daad gepleeg het. Brink vertel hom toe dat dit wel sy swaer was wat daar neergetrek lê waar die wagte wag hou. Meteens kon jy die gevoelens lees op die man se gesig. Geen woorde kan beskryf wat sy gevoelens was op daardie oomblik nie. ’n Eie voorstelling van so ’n geval kan dit self nie openbaar nie. Die ironie van gevoel van feitlik broer teen broer, en daarnaas van man teenoor vrou en kind. Met ’n woede onbekend en oorweldigend vlieg hy nou op sy perd en jaag na die wagte en Scheepers. Toe hy sowat vyf treë van Scheepers was spring hy van sy perd. Scheepers erken hom dadelik en smeek die wagte om hom te beskerm daar dit sy swaer was wat hom kom doodskiet. So swaar as wat hy gewond was kruip hy na Danie toe aan en toe Danie by hom kom begin hy smeek dat Danie tog genade moet hê. Danie antwoord net dat hy niks van hom wil hoor nie, ‘Ek wil jou tussen jou twee oë skiet.’ Hy lê ook aan en gee hom die koeël, klim op sy perd en ry weg.12

      Geen bevestiging van die voorval kon in ’n ander bron gevind word nie.13

      ’n Ander joiner van Vallentin’s Heidelberg Volunteers, Piet Jordaan, was gelukkig om met sy lewe daarvan af te kom. Tydens die burgers se aanval het hy suidwaarts in die rigting van die Vaalrivier gevlug en by die vrouelaer naby Grobbelaarsdrif beland. Daar het hy heftig ontken dat hy ’n joiner is. Toe die vroue hom egter met sambokke begin bykom, het hy ontvlug deur in die koue water van die Vaalrivier te gaan skuil.14

      Nog ’n joiner wat ook ’n noue ontkoming gehad het, was Kamffer se neef, Sampie Kamffer. Hy was aanvanklik vdkt. Kamffer se adjudant, maar het een aand weggesluip en by die Britte gaan aansluit. In ’n daaropvolgende skermutseling is die veldkornet ernstig gewond. Die burgers het te hore gekom dat Sampie Kamffer spog dit was hy wat sy neef gewond het. Toe die burgers hom as een van die vlugtende Witkoppe herken, was hulle gretig om met hom af te reken. Sy perd is raakgeskiet, maar hy het ont­vlug deur agterop die perd van een van die ander joiners te klim en weg te jaag.15 Die tweespalt wat die oorlog in Afrikanerfamilies meegebring het, moes onversoenbare wrewel veroorsaak het wat vir baie dekades sou voortwoed.

      Onder die Britse gesneuweldes was ou bekendes en vriende van die om­gewing wat saam met die burgers grootgeword het. Louis Slabbert vind so die lyk van Eddie Morrison tussen die Britse gesneuweldes. In sy herinne­ringe skryf hy: “Dit was my beste vriend voor ons op kommando gegaan het. Ons het op dieselfde plaas gewoon. Dit was vir my ’n groot slag om hom daar as my vyand te sien.”16 Die oorlog het vele elemente van ’n bur­geroorlog gehad, waarvan dié geval ’n sprekende voorbeeld was.

      Die twee gevange joiners, Bouwer en Van Emmenes, is saam met die kommando geneem. Volgens Kamffer is hulle “goed karnuffel”. Dit is onduidelik wat hy presies daarmee bedoel omdat hy nie in sy herinneringe daaroor uitwei nie. Hy sê wel sy pa het Bouwer herhaaldelik geteister deur na die son te wys en te sê: “Kyk goed, kêrel, môre mag jy dit nie weer sien nie.”17 Die twee joiners moes die erns van hul situasie besef het met die wete dat die doodstraf hulle in die oë staar.

      ’n Krygshof is onder leiding van kmdt. Fanie Buys,18 bevelvoerder van die suidelike afdeling van die Heidelberg-kommando, saamgestel om die twee te verhoor. Die verhoor het volgens oorlewering in die perdestalle op die plaas Hartbeesfontein naby Barnardskop tussen Heidelberg en Villiers plaasgevind en oor ’n paar dae gestrek.19 Volgens Van den Heever, wat teen die einde van die verhoor teenwoordig was, is die uitspraak met die volgende woorde afgesluit: “By die mens is vir julle nie die minste genade nie. Gaan soek by God genade vir jul onsterflike siele.”20

      Van den Heever gee ’n dramatiese beskrywing van die reaksie van die veroordeeldes by die aanhoor van die doodstraf sowel as die gewaarwor­dinge van die aanwesige burgers. Hoewel sy herinneringe meer as 40 jaar na die gebeure opgeteken is en die dramatiese aard daarvan waarskynlik deur die skrywer C.M. van den Heever en ander beïnvloed en versorg is, gee dit tog insae in wat in al die aanwesiges se gemoedere moes omgegaan het:

      Die twee ongelukkiges het so bleek geword as die dood self. Ek kon sien dat hulle beswaarlik orent kon bly toe hulle saam met die bewaarders die hof moes verlaat. ’n Mens kan so hard en so gevoelloos wees soos ’n klip, maar by die aanhoor en sien van so iets voel jy ontroerd. Jou hele siel gaan uit na die ongelukkiges en jy voel asof jy voor ’n vertoornde God staan, want hier word beslis oor lewe en dood. Benoud roep jy in jou hulpeloosheid uit: ‘O, God, waarom? Hoekom?’ Wreed maar ook beslis en regverdig klink die antwoord: ‘ ’n Breuk vir ’n breuk, en hy wat ’n mens doodslaan moet sekerlik doodgemaak word.’ Tog vra jy vir die soveelste maal: ‘Het ons ou volkie die vernedering verdien? Ons het tog nie groter en meer gesondig as ander volkere nie, en tog is ons smart, lyding en verdriet veel groter.’ Daardie soort gedagtes het dan ook van baie jong burgers vroeë grysaards gemaak. Gelukkig kon daar nooit veel tyd aan daardie gedagtes bestee word nie, want ander pligte verg al gou weer jou aandag. En in daardie tyd was dit ’n seën.21

      Daar is talle tergende vrae oor die verhoor wat onbeantwoord bly. Dit is opmerklik dat dit nie net Van den Heever is wat daarop sinspeel dat die veroordeeldes hulle aan moord skuldig gemaak het nie.22 Daar kan met redelike sekerheid aanvaar word die aanklag teen hulle was hoogverraad. Wat die aard en inhoud daarvan was, kon nie vasgestel word nie omdat die hofrekord nie opgespoor kon word nie.

      Sowat ’n halfuur nadat die krygshof verdaag het, ontvang Van den Heever en nog ’n burger, H. Bronkhorst, opdrag van Buys om nog dieselfde nag na die Transvaalse regering in Oos-Transvaal te vertrek om bekragtiging van die doodsvonnis te verkry. Om die Transvaalse regering te vind, was geen maklike taak nie, want hulle moes voortdurend rondswerf in ’n poging om die talle Britse kolonnes te ontduik wat hulle probeer vastrek het. Daar kan aanvaar word ’n geskrewe oorkonde of minstens ’n opsomming van die verhoorverrigtinge is saam met die twee burgers gestuur.

      Uiteindelik het die twee die Transvaalse regering met staatsekretaris F.W. Reitz naby die Swazilandse grens aangetref. Daar is die vonnis bekragtig, luidens ’n Britse verslag van 1902 deur kmdt.genl. Louis Botha self.23 Na vele omswerwinge en avonture, waarvan Van den Heever ’n interessante beskrywing in sy herinneringe gee, was die twee 15 dae na hul vertrek terug by die Heidelberg-kommando.24

      Intussen is Bouwer en Van Emmenes in die tronk op Villiers aangehou, wat toe in republikeinse hande was. Die Engelssprekende Witkoppe wat met die geveg by Braklaagte gevange geneem is, is ook ’n tyd lank aangehou, maar mettertyd vrygelaat soos dit die gebruik met alle Britse krygsgevangenes was. Onder hulle was sers.maj. Schroeder, wat by sy terugkeer aan die Britse owerhede verslag gedoen het oor Bouwer en Van Emmenes se lot. Dit het later aanleiding tot ’n Britse ondersoek