Boereverraaier. Albert Blake

Die Hollander Henri Oosterhagen wat as vrywilliger aan Boerekant geveg het, spreek die mening in sy oorlogdagboek uit dat die Afrikaners verkeerdelik die houding ingeneem het dat hulle ’n uitverkore volk was en die Opperwese aan hul kant was.28 Navorsing in onlangse tye het ook getoon nie al die vegtende burgers was diep gelowig of het hulself as deel van ’n uitverkore volk gesien nie. Daar kan egter met redelike sekerheid aanvaar word dat die meerderheid vegtendes wel gelowig was en minstens ’n kerngroep geglo het hulle was uitverkore.29

      Die republikeinsgesindes se stryd het benewens ’n godsdienstige karakter ook ’n sterk nasionalistiese aanslag gehad. Oor die verraaiers se gebrek aan volks- en vaderlandsliefde laat genl. Ben Bouwer hom gedurende 1902 in De Volksstem uit: “Zij schandvlekten met hun laagheid de eervolle naam van Afrikaner of Boer, (die eigenlijk slechts synoniem zijn). Zie, daar keeren wij ons in afgrijzen van, daarvan walgt het gemoed van ieder eerlijk mensch, van elken Afrikaner die voor de eer van zijnen naam waakte als voor iets heiligs.”30

      In die sterkste, amper vervloekende taal, het Eugène Marais, die latere digter en skrywer wat in daardie stadium die redakteur van Land en Volk was, teen die einde van 1902 teenoor die verraaiers uitgevaar: “Wie zal het een dapper volk kwalijk nemen dat hy der verrader haat gelijk ieder eerlyk mensch den duivel, de zonde, en alles wat vuil en afschuwelijk is, haat?” 31

      Die intense wrewel wat die gewone vegtende burger teenoor die verraaiers geopenbaar het, word in Roland Schikkerling se oorlogdagboek geïllustreer:

      Hierdie gemene verraaiers was eertyds ons wapenbroers; hulle het saam met ons uit dieselfde bak gesmul; met ons saam gesing, gebid, saam met ons gedeel in glorie en terugslae; en nou het hulle in ruil vir goud teen ons gedraai. Vanweë hulle valsheid is hulle so gehaat onder ons dat die swartste wraak teen hulle gesweer is. Hulle sal geen genade by ons vind nie. Watter vyandskap sny so diep soos dié tussen bloedfamilie? Wie is minder vergewensgesind? Was dit nie vir daardie eerlose gespuis, wat vir ewig gebrandmerk is nie, sou die vyand nooit ons vestings verdring het nie. Selfs ’n avonturier of huurling wat geen druppel meer meegevoel met die een kant het as die ander nie, het nogtans te veel esprit-de-corps om die wapen op te neem teen die kant saam met wie hy eers geveg het. En tog het hierdie veragtelike gespuis uitgetrek om hulle eie vleis en bloed te vermoor.32

      Pres. Steyn se vrou, Tibbie, het haar bitterheid teenoor die verraaiers in ’n brief aan ’n Engelse huisvriend na die oorlog verwoord: “You can never realize . . . what a dagger seemed to pierce our hearts every time we met Boers in Khaki and what pity and contempt one felt for them. That they will live to regret the day they became traitors to their own flesh and blood is as sure as the sun shines in the Heavens. I assure you it will add to my happiness if I may never see or meet a National Scout . . .”33

      Pres. Steyn self het nog gedurende die oorlog gesê: “Veragting vir die National Scouts sal voortduur tot by ons kinders se kinders, tot in verre geslagte . . . Geen eerlike man sal sy hand na hulle uitsteek nie, en geen Afrikaner sal hulle ken nie . . . ”34

      Nadat Christiaan de Wet in Junie 1900 die bekende oorwinning by Rooiwal in die Vrystaat behaal het, moes hy uitvind een van sy veldkornette, Hans Smit, en 20 burgers van Rouxville het op ’n agterbakse wyse met die gevange Britse soldate gekonkel om oor te gee en vry begeleiding na hul distrik verkry. ’n Sielsbittere De Wet het dit later in sy boek Die stryd tussen Boer en Brit as afskuwelike optrede beskryf. “Dit was vir my makliker om teen die groot leërskare van Engeland te veg as teen sulke laaghede onder my volk. Om teen albei te stry, vereis ’n ysere wil, maar selfs vir ’n ysere wil verskaf sulke dinge bitter oomblikke – beproewinge wat, soos die Afrikaanse spreekwoord lui, nie in ’n man se klere bly sit nie.”35

      Die verraaiers se gebrek aan lojaliteit was onversoenbaar met die lojale republikeine se sterk vaderlandsliefde wat op die onafhanklikheid van die republieke toegespits was en wat met ’n groeiende nasionalisme saamgehang het. Verraaiers is sover as Swaziland in die noorde tot in die suide by Namakwaland tereggestel.

      ’n Groot deel van die verraaiers het hulle gedurende die oorlog aan skandalige optrede skuldig gemaak. Daardie wandade is te omvangryk om in hierdie werk te bespreek. Dikwels het Afrikaners afkomstig uit ’n swakker stand met twyfelagtige morele waardes die wandade gepleeg. Dikwels het die joiners as aanvoerders van gewapende swart kommando’s die vroue en kinders op die plase genadeloos geterroriseer. 36

      In verskeie weergawes word getuig van joiners wat Britse kolonnes gelei het met die doel om die plase van die vegtende burgers uit te wys sodat dit afgebrand en die besittings deur die Britse soldate vernietig kon word, waarna die vroue en kinders na die konsentrasiekampe weggevoer is. Daar is voorts talle voorbeelde waar joiners hulle aan roof en diefstal skuldig gemaak het. Wanneer die vroue en hul families rondgetrek het om te keer dat hulle in die konsentrasiekampe beland, het die verraaiers ’n belangrike rol gespeel om hulle aan te keer. Uit die pen van vele vroue en kinders kom voorbeelde van onmenslike behandeling wat hulle op pad na die konsentrasiekampe aan die hand van joiners moes verduur.37 In die konsentrasiekampe is van die afvalliges in gesagsposisies geplaas en die republikeinsgesinde families moes hul laakbare en hardvogtige optrede verduur. Dit is oor sulke mense wat genl. Ben Bouwer opgemerk het: “The innate character of such men is revealed by the fact that when they were put in authority over helpless women and children of their own people in the concentration camps, as frequently happened, they were more harsh, overbearing and brutal than the worst Englishman, Scot or anyone else.”38

      Party het as die Burgher Camp Police as besoldigde speurders en inligtingsbeamptes vir die militêre owerheid opgetree en hulle aan ongenaakbare en skandalige gedrag teenoor die kampbewoners skuldig gemaak, terwyl die omstandighede daar reeds haglik was. Die Afrikaners wat buite die gevegsterrein in besoldigde diens van die Britte gestaan het, is ook as verraaiers beskou, maar sover vasgestel kon word, is geeneen van die Burgher Camp Police se lede ooit tereggestel nie. Daarbenewens het die hendsopper- en joinerfamilies in baie gevalle beter rantsoene en behandeling as die ander inwoners in die konsentrasiekampe ontvang. Wat dit alles natuurlik erger vir die republikeinsgesindes gemaak het, is dat dit hul eie mense was wat hulle so skandalig behandel het.

      Op die slagveld is daar talle voorbeelde waar joiners ’n besondere en suksesvolle bydrae tot die Britse oorlogspoging gemaak het. Teen die laaste fase van die guerrilla-oorlog kon Britse kolonnes op ’n uitgebreide skaal van verraaiers gebruik maak wat goed met die omgewing en terrein bekend was. Voorheen ongekende en snelle nagaanvalle het die Boere skade berokken. Só is verskeie lede van die Vrystaatse regering en pres. Steyn se lyfwag vroeg die oggend van 11 Julie 1901 gevange geneem. ’n Vrystaatse burger, J. Steenkamp, en tien ander verraaiers het as gidse vir die Britse kolonne opgetree tydens die verrassingsaanval waarin die president net-net kon ontsnap.39

      Daar is ’n groot aantal herinneringe waarin oudstryders aanvoer hul gevangeneming asook die dood en verwonding van hul medeburgers was die direkte gevolg van hulp wat die joiners aan die vyand verleen het. Dit het vanselfsprekend ’n demoraliserende effek op die burgers gehad dat ’n groot groep van hul eertydse volksgenote aan Britse kant geveg het.

      Op militêre gebied is die hulpverlening van die verraaiers aan die Britte as so ingrypend geag dat baie bittereinders inderdaad geglo het dit was die vernaamste rede hoekom hulle die oorlog verloor het. In sterk verwytende taal het Okkie de Villiers die verraaiers kort na die oorlog beskuldig: “Uit naam van mijn gestorven kameraden, uit naam van onze gemartelde vrouwen en kinderen roep ik het den bastaard-Afrikaanders toe, dat het bittere einde, van den oorlog voor’t grootste deel aan hen te wijten is.”40

      Die algemene veragting waarmee verraad beoordeel word, spreek uit die minagting waarmee ook sekere Britse soldate die joiners beskou het. ’n Oud­stryder, P.S. Lombard, vertel in sy herinneringe: “ ’n Engelse offisier wat ek een keer gevang het, het self aan my gesê: ‘Ons gebruik hulle slegs om ons vuil werk te doen. As die oorlog verby is, sal hulle vir ons niks werd wees nie. Dan sal ons weer moet staatmaak op betroubare Boere, wat hul volk getrou gebly het.’ ”41

      In ’n onlangse studie vanuit die krygswetenskap het die joernalis en geskiedkundige Leopold Scholtz bevind die republikeinse magte het die oorlog weens ander, meer komplekse faktore verloor as weens die verraaiers se militêre bydrae tot die Britse oorlogspoging.42 Hoewel Scholtz in baie opsigte oortuigende gevolgtrekkings in sy studie