Boereverraaier. Albert Blake

nie in ’n posisie was om dit te beskerm nie. Dit het inderdaad herhaaldelik gebeur terwyl die broers in aanhouding was.

      Die Britte sou hul versoek egter nie sonder meer toestaan nie. Goeie rede moes daarvoor bestaan – soos onbetwiste lojaliteit aan die Britte. Interessant genoeg, het die Britse bevelvoerder op Volksrust die broers se aansoek aanvanklik afgekeur omdat ’n sesde broer, Johannes Wilhelmus, reeds op parool vrygelaat is, maar nie teruggekeer het nie “and is now again on commando”, lui ’n skrywe van 4 Februarie 1901.8

      Na hul pa se dood was dit die Brits-broers se verantwoordelikheid om na die boerderybelange om te sien en dit teen oorlogsplundery te beskerm. Dit is waarskynlik dat die broers mekaar na hul wapenneerlegging beïn­vloed het om nog nouer by die Britse oorlogspoging betrokke te raak. Na aanlei­ding van die beweringe wat later teen die oudste, Gert Pieter, in die hoog­­verraad­saak gemaak is, kan ’n redelike afleiding gemaak word dat hy ’n lei­dende rol in hul besluit gespeel het. Boonop het hy voorheen ’n tydelike offisiers­rang van assistent-veldkornet in die Wakkerstroom-kommando beklee.

      Nadat parool aan hulle toegestaan is, is die broers toegelaat om na die Wakkerstroom-distrik terug te keer. ’n Mens kan met redelike sekerheid aflei hulle het die Britse afdelings op Wakkerstroom en later op Volksrust gehelp en hulle dus aan een of ander vorm van verraad skuldig gemaak. Die vergunning van die Britte was veel meer as waarvoor hulle aanvanklik gevra het. Bevestiging is gevind dat minstens twee van die broers verder as die neutraliteitseed gegaan het deur die eed van getrouheid by die Britte af te lê.9 Of die broers aktief as betaalde joiners by die Britse mag aangesluit het, kon nie vasgestel word nie. Die besonderhede in die aanklagte teen hulle in die latere hoogverraadverhoor dui egter daarop.

      Oorlewering wil dit hê dat mense wat gesien het hoe die oudste broer ’n jong burger doodgeskiet het, hom by die Boere verkla het. Die burger het glo gepleit: “Oom Gert moet my nie skiet nie!”10 Geen stawing van die voorval kon in ander bronne gevind word nie en dus kan die bewering nie bo twyfel aanvaar word nie.

      Die vyf Brits-broers het hulle geskaar by die leier van die afvalliges in die omgewing, die 58-jarige Frederick Wilhelm Koch. Hy was ’n vooruitstrewende boer met verskeie plase in die distrikte Wakkerstroom, Ermelo en Piet Retief. Die plaaslike waardeerder en afslaer beskryf sy boedel na die oorlog as “one of the richest in the district”.11 Voorts het die Britse magistraat op Volksrust hom in 1901 as “a Burgher of considerable influence and standing in the neighbourhood” beskou.12

      Frederick en sy vrou, Elizabeth Wilhelmina Hendrina, het drie seuns en vyf dogters gehad. Die welvarende Koch- en Brits-families was aangetroude familie van mekaar. Koch se oudste seun, Hendrik Johannes Stephanus, was met Lea Sofia Brits, die vyf broers se suster, getroud.13 Dit het ’n ideale teel­aarde vir groepsbeïnvloeding geskep. Albei families het besondere belang by hul boerdery gehad. Hulle het die vryheidstryd waarskynlik as ’n hulpelose en verlore saak beskou en geen sin daarin gesien om hul welvaart daarvoor prys te gee nie. Maar hulle het nog ’n stap verder gegaan – hulle was ook bereid om die wapen teen hul volksgenote op te neem.

      Aanvanklik het die Kochs net soos die Brits-broers aan Boerekant geveg. Nadat Frederick sr. sy rug op die republikeinse oorlogspoging gedraai het, het hy en sy drie seuns hul wapens neergelê. Dat hy aktief vyandig teenoor die republikeinse saak geword het, word gestaaf deur ’n inkriminerende verklaring wat die Britse magistraat op Volksrust in Oktober 1901 oor hom gemaak het: “He did everything in his power to assist the British in bring­ing the war to a conclusion, and the Military Authorities had such confidence in him that they allowed him and his sons to retain their arms for their own protection.”14 In ’n verklaring wat een van die Koch-seuns, Lodewyk Christiaan, in 1903 maak, bevestig hy ook: “We were given rifles by the British in order to protect us.”15

      Die Kochs is toegelaat om met hul boerderybedrywighede voort te gaan. Die Brits-broers het ook wapens gehad, wat die Britse militêre owerhede waarskynlik na hul vrylating vir hulle gegee het. Dit was ’n taamlik drastiese stap van die militêre owerhede om in ’n oorlogsituasie wapens te verskaf aan voormalige vyande, veral wanneer hulle nie direkte beheer oor daardie persone kon uitoefen nie. Dit dui waarskynlik op die sterk vertrouensverhou­ding tussen die Britse magte en die twee Boerefamilies.

      Die Koch- en Brits-mans, bygestaan deur ’n aantal ander hendsoppers, het hul basis op die plaas Rooipoort naby Volksrust gevestig. Destydse Britse militêre dokumente wek die indruk dat die groep as ’n soort semi-militêre een­heid gefunksioneer het. Hul bewapening was duidelik op hul volksgenote gerig en daar word deurgaans na hulle as “Koch’s laager of surrendered burghers” verwys.16 Die nabygeleë Britse mag op Volksrust het oën­skynlik beskerming aan die groep afvalliges gebied. Die aanduidings is dat hulle groot hoeveelhede vee onder hul beheer op Rooipoort gehad het. Die Britse mag het waarskynlik ook ’n gerieflike afsetgebied vir daardie vee gebied.

      Die presiese omvang en aard van die Koch- en Brits-mans se betrokken­heid by die Britse militêre bedrywighede kon nie vasgestel word nie, maar hul teregstelling het gevolg op ’n skermutseling met die Boere by Amersfoort. Sowat 60 Britse soldate – bygestaan deur ’n aantal joiners – het op 22 Mei 1901 ’n hinderlaag vir die Boere by Amersfoort gestel, waartydens kmdt. Rooi Jozua Joubert en ’n burger, Hendrik Spaarwater, gewond is. Joubert se arm moes geamputeer word en Spaarwater het later aan sy wonde beswyk. ’n Groot groep burgers het Spaarwater se emosionele begrafnis op 26 Mei 1901 onder ’n dreigende aanval van ’n Britse kolonne bygewoon.17

      Hoewel dit onduidelik is of die Brits- en Koch-mans beslis ’n rol in die Amersfoort-hinderlaag gespeel het, het die joiners se verraad tydens dié voorval bygedra tot die latere optrede teen die mans van dié twee families.18 Inligting uit die Pretoriase Argief het gehelp om ’n prentjie te skets van wat tot die Koch- en Brits-mans se einde gelei het.19

      Op Maandagaand 22 Julie 1901 was 12 afvallige Afrikanermans van Koch’s laager of surrendered burghers op die plaas Rooipoort naby Volksrust saam­getrek. Saam met hul leier, Frederick Koch sr., was sy drie seuns, Frederick Wilhelm jr., Lodewyk Christiaan en Hendrik Johannes Stephanus, die vyf Brits-broers, en nog drie ander, Lodewyk (Louw) Christiaan Joubert, Gert Pieter Oosthuizen en Gert Brink, teenwoordig. Al die Koch- en Brits-vroue, -kinders en die Brits-weduweemoeder was die aand in die plaashuis bymekaar. Omdat dit ’n groot groep was, is sommige in ’n tentlaer langs die opstal gehuisves. ’n Onbekende aantal swart werkers en hul families was ook in die nabyheid.

      Vroeër die middag het drie burgers ’n strooptog op die Koch-groep se vee uitgevoer. Dit het in ’n skietgeveg ontaard waaraan nege van die afvalliges deelgeneem het. Die drie burgers het met ’n aantal beeste weggekom, hoewel die Koch-groep hul skape kon terugkry. Die jongste van die Brits-broers, Cornelius, moes tydens die skermutseling na die opstal teruggeneem word nadat hy van sy perd afgeval en seergekry het. Dit was reeds donker toe die ander afvalliges na hul vesting teruggekeer het.

      Die skietgeveg vroeër die dag moes ernstige wrewel by die burgers ontlok het. Daar is besluit om nog dieselfde aand ’n vergeldingsmag van 25 burgers na die Koch-vesting op Rooipoort te stuur om met die verraaiers af te reken. Die Boere-aanvalsmag, bestaande uit burgers van die Wakkerstroom-kommando, die Edwards Verkennerscorps en twee lede van asst.kmdt.genl. Chris Botha20 se staf, het onder leiding van kapt. M.W. Myburgh21 en vdkt. Badenhorst22 na Rooipoort opgeruk. Hulle het die plaas omstreeks 23:00 bereik. Die burgers het hul perde sowat 600 treë van die opstal gelaat en onopgemerk te voet na die opstal beweeg.

      Toe die burgers omtrent 40 treë van die opstal was, het ’n hond begin blaf, waarna alarm gemaak is. Daarna het ’n buitewagpos van die afvalliges die Boere by ’n beeskraal gekonfronteer. Die burgers het met geweervuur geantwoord.

      Die wagposlede het na die plaashuis teruggeval en die burgers het dit omsingel. ’n Hewige geveg het uitgebreek. Gert, die oudste Brits-broer, het eerste ’n vleiswond aan die arm opgedoen. Terwyl Frederick Koch sr. regop geloop en sy manne aangespoor het om hulself met mening te verdedig, het hy ’n skoot deur die kop gekry en dood neergeslaan. Daarna is sy seun Lodewyk gewond. ’n Swart man en meisie is ook raakgeskiet toe hulle waarskynlik in die kruisvuur beland het. Die meisie het later aan haar wonde beswyk.23

      Bevestiging kon nie in die argivale bronne gevind word van beweringe dat Koch sr. op die voorstoep van die