Gerugte van reën. André P. Brink

onderneming geskep het? (Toegegee, dit was Bernard wat hom na my toe gebring het en van geen teenpraat wou hoor nie: “Ek gee nie om wat jou verkrampte bestuurskollegas sê nie, jý sorg dat julle vir Charlie Mofokeng ’n pos kry. En ek praat nie van bode of iets nie. Skakelman tussen julle wit base op Olimpus en die gatgrawers daaronder. Voor hulle vir julle in julle eie gate begrawe.”)

      Ek het dit gedoen omdat Bernard se voorstel aangepas het by my eie sienswyse. Ek is nie ten gunste van swart vakbonde nie: dié mense is in die huidige stadium eenvoudig nog nie ontwikkeld genoeg om so ’n gesofistikeerde Westerse organisasie te kan behartig nie. ’n Kwessie van evolusie. Hulle moet eers die verband tussen inspanning en verdienste leer snap. Hulle moet opgelei word. In ons ekonomiese stelsel moet hulle leer om verbruikers te word ten einde produksie te help opstoot. Dáár lê myns insiens die enigste rasionele beginpunt vir die behoorlike ontginning van menslike hulpbronne in hierdie land. Daarom het ek dadelik die moontlikhede van ’n pos vir Charlie Mofokeng ingesien. ’n Skakel in die ketting; ’n stap in die regte rigting.

      Dit het ook inderdaad vrugte afgewerp. Deur agtien maande van toenemende nywerheidsonrus in die land het mý kompleks van maatskappye verbasend vreedsaam en gestadig bly ontwikkel. Dit wil sê, tot Meimaand vanjaar.

      Die gebeure is so bekend uit die koerante dat ek dit nie weer uitvoerig wil herkou nie: ek is in elk geval hier besig met ’n meer private, persoonlike ondersoek, waarby die openbare net belang het in die mate waarin dit ’n dieper en innerliker neerslag gekry het. (Ek klink al meer soos ’n skrywer.)

      Daar was die loonkwessie wat by die meeste van my ondernemings gou opgelos is maar by die myn op Westonaria bly voortsloer het. Ek het al tevore dié soort moeilikheid gehad: ’n konflik tussen die trekarbeiders en die plaaslike sjebeenmense. Die arbeiders kom op die myn werk om geld te verdien wat hulle kan terugneem huis toe: vir hulle gaan dit om die koop van ’n vrou of so iets, vir my om die ontwikkeling van die tuisland deur kapitaal in daardie rigting te kanaliseer. Maar wat gebeur? Die arbeiders mors hul hele verdienste uit op drank en hoere. Die hele ekonomiese situasie word daardeur gestrem. Daarom het ek bepaal dat die helfte van die trekmanne se lone voortaan direk na die werwingskantore in hul tuislande gestuur moet word, waar hulle dit ná hul terugkeer kan kry. (Dit ís tog die doel waarvoor hulle in die eerste plaas kom werk het!) Uiteraard moes ’n paar sent in elke rand by wyse van administrasiefooi gehef word, met die gevolg dat die arbeiders uiteindelik ’n ietsie minder as vroeër uitgekry het: maar gesien die feit dat dié geld vroeër in elk geval vermors was, kan ek nie begryp waarom só ’n kleinigheid hulle so buitensporig moes ontstel nie.

      Agitators, waarskynlik. Dit gebeur gereeld. Of anders het die mynbestuurder op Westonaria net nie die saak reg gehanteer nie. Ek weet hoe nodig dit is om in onderhandelinge met swartes baie geduldig en uitvoerig te verduidelik; en ek vermoed die mynkaptein was oorhaastig. Daarom is ek self vroeg in Junie, toe die tekens dreigend begin lyk het, saam met Charlie soontoe om persoonlik met die arbeiders te gaan praat.

      Dit was doodstil in die kampong – een van daardie bleek, oop Wes-Transvaalse winterdae wanneer dit so stil raak dat jy in ’n windroering elke afsonderlike wit grassprietjie kan hoor skuur – toe ek en Charlie uit die motor klim. Die mynkaptein en sy paar wit personeellede het ons ingewag, hul gesigte stroef en vermoeid asof hulle lank laas geslaap het. Agter die sinkkantore het die myn se paar honderd arbeiders in ’n grimmige falanks gestaan en wag. Daar was net ’n effense lae gemor toe ons met ons megafoon op die stofgetrapte oopte voor hulle verskyn; soos ’n bynes in ’n miershoop.

      Ek het met die grootste omslagtigheid en heelwat beeldspraak die saak uiteengesit en Charlie gevra om te tolk. Om hulle aan die verstand te bring dat selfs met die paar sent wat hulle inboet, hulle uiteindelik meer kontant sou oorhou in hul eie gebiede. Dit het byna ’n uur in beslag geneem. Eers toe ek baie seker was dat daar geen twyfel omtrent die regverdigheid van die stelsel kon bestaan nie, het ek strawwer begin praat: want ek weet ’n swartman hou nie van weifeling nie. Die taal wat hy verstaan, is fermheid, gesag, ’n harde maar regverdige hand. Dit het hy uit sy stamtradisie, wat nie so ver van ons eie Ou-Testamentiese ondergrond is nie.

      “Nou wil ek nie meer moeilikheid hê nie,” het ek gesê, of woorde met daardie strekking. “Die myn se produksie begin daaronder ly en dit kan nie geduld word nie. Op die ou end is dit julle self wat die spit afbyt. Dié wat nie môre vir die oggendskof aanmeld nie, kan maar solank reëlings tref om huis toe te gaan.”

      Ek het Charlie weer gevra om te tolk. Hy het ’n rukkie kop onderstebo gestaan voor hy begin praat het, seker ’n kwartier lank. Danksy ons plaas in die Oos-Kaap verstaan ek ’n bietjie Xhosa, maar Charlie se Sotho kon ek nie volg nie. Ek het hom egter laat begaan, want ek ken hom as ’n gebore onderhandelaar.

      Toe hy uiteindelik na my toe terugdraai, vra ek: “Is hulle tevrede?’

      “Nee,” sê hy. “Hulle wil hulle geld voluit hê.”

      “Sê vir hulle reguit dis onmoontlik. Dis in hul eie belang dat hulle geld terugneem. Hoe dink hulle gaan die tuislande ooit verder kom as hulle alles hier uitmors?”

      Charlie het weer oor die megafoon begin praat. Aanvanklik was daar ’n heftige woordewisseling tussen hom en party van die arbeiders; maar stadigaan het hulle stil geraak voor sy oortuigende retoriek. En toe hy afsluit, is hy toegejuig met ’n donderende: “Siya vuma!”

      Ek het tevrede gevoel toe ek ná ’n koppie tee in die mynbestuurder se kantoor terugkom by die liggrys Mercedes waar Charlie intussen gesit en wag het.

      “Nou ja,” sê ek. “Dit wys jou mens moet net weet hoe.”

      “Ja.” Hy wag tot ons by die groot hek in die dubbele omheining uit is, op pad terug na die hoofpad van Potchefstroom na Johannesburg, toe sê hy: “Die moeilikheid lê nog voor.”

      “Wat bedoel jy?”

      “Ek het nie vir hulle gesê wat jy gesê het nie.”

      “Wat?!”

      “Ek het gedink jy wil seker lewendig daar uitkom.”

      “Maar jy kan mos nie sommer …”

      “Jy weet nie hoe kwaai daardie manne is nie.”

      “Dit maak nie saak nie.”

      “Dit maak saak!” Ek glo nie hy het al tevore op daardie toon met my gepraat nie, en ek het my vererg. “Kyk,” het hy gesê, “dis erg genoeg vir dié wat in Johannesburg werk. Hulle sit ook daar in die kampongs soos in ’n dieretuin. Maar hulle kom darem partykeer uit, hulle sien bietjie stad, hulle doen bietjie shopping, hulle dans vir julle toeriste op die mynhope Sondae. Maar dié lot hier – Jesus, man, hier sit hulle agter doringdraad en dis net stof en gras tot waar mens ophou sien. Hulle wil drank of vrou hê. Hulle wil iets hê.”

      “Wat het jy vir hulle gesê?”

      Hy het sy glimlag na my gedraai dat ek die ligroos van sy tandvleise sien. Agter sy bril het sy oë soos ’n verkleurmannetjie s’n gelyk. “Moenie vir my vra nie,” sê hy. “Jy weet wat die mense sê: moenie by die kampvuur loop vertel van die nes wat jy gekry het nie, want die voëls sal hulle kleintjies versit.”

      Ek het by ’n toegeeteken stilgehou en gewag op ’n groot meubelwa voor ek die rem laat skiet en die Mercedes vanself geruisloos links in die hoofpad indraai.

      “Wat het jy vir hulle gesê, Charlie?”

      “Ek het gesê jy weet hoe ontevrede hulle is. Jy weet dat hulle reg het om so te voel. Jy gaan die saak regmaak. Maar jy moet eers met die indoenas die hele ding uitpraat. Hulle het gesê dis goed. Maar hulle moet voor die naweek weet, anders werk hulle nie verder nie.”

      “My God, Charlie!”

      “Die meeste van hulle het kieries by hulle gehad,” sê hy kalm. “Party koevoete of kettings. Onder hulle jaste.”

      Ek was bereid om die administrasiefooi af te skaf – op voorwaarde van hoër produksie en ’n onmiddellike afsien van alle verdere betogings. Op stuk van sake kon ek my nie laat afdreig nie.

      Die besluit is na die mynkaptein op Westonaria