Gerugte van reën. André P. Brink

saam bid en die Here se seën op die nag vra”? Maar dié aand, in ons ongewone afsondering aan weerskante van die geelhouttafel, het sulke herinnerings onwerklik voorgekom, eintlik irrelevant. In wrede eerlikheid moet ek beken: vandag is Elise nog steeds ’n mens met sterk oortuiginge, behalwe dat sy nie meer weet waarvan sy oortuig is nie; ’n mens wat haar nie sal laat onderkry nie, behalwe dat sy nie weet wat haar bedreig nie; iemand wat haar pad verbete loop, al weet sy nie waarheen dit lei nie.

      Die noodwendige vraag moes sy vroeër of later ná die stilte stel: “Maar wáárom gaan jy plaas toe? Tog nie ter wille van Louis nie.”

      “Nee. Ek moet met Ma gaan praat.”

      Sy het swyend gesit en wag op meer, haar oë op my.

      “Sy kan nie so alleen daar bly nie,” het ek voortgegaan. “Sy word te oud vir so ’n bestaan.”

      “Ons het al hoeveel keer met haar gepraat. Jy weet goed sy sal nie daar padgee van al die grafte af nie.”

      “Maar nou word dit gevaarlik. Die plaas lê daar teen die rand van die Ciskei.”

      “Hy’t nog altyd daar gelê.”

      “Maar die swartes raak woelig. Ek voel nie meer gerus oor haar daar alleen nie. Die plaas moet verkoop word en sy moet hiernatoe kom.”

      Weer so ’n lang stilte, voor sy vra, sonder om ’n lid te verroer: “Hoeveel kry jy vir die plaas?”

      “Dis tog nie ter sake nie. Die kwessie is …”

      “Natuurlik is dit ter sake. Die enigste rede waarom jy die plaas sal verkoop, sal wees as jy ’n goeie prys kry.”

      “Ek sê jou dit gaan om Ma.”

      “Martin.” Met ’n klein verdieping van die keep langs haar mond. “Jy dink jy kan alles regpraat met woorde. Jou lewe lank kry jy dit nog reg om alles te plooi soos jy dit wil hê net oor jy weet hoe om met woorde te goël.” Sy begin afgetrokke met ’n swaar silwermes speel maar haar oë bly op my. “Nou toe? Wat is die prys?”

      “Tweehonderd-en-vyftigduisend.”

      “Die plaas is nooit soveel werd nie!” sê sy geskok. “Nie ’n kwart daarvan nie.”

      “Dis wat ek kan kry.”

      “En daarvoor sien jy kans … My Here, Martin, jy kan dit nie doen nie. Nie die plaas nie.” Dit was die eerste keer dat sy harder gepraat het; en sy het die mes op die tafel teruggedruk.

      “Dis klaar gereël. Ek moet nog net met Ma gaan praat.”

      Op daardie oomblik het die voordeurklokkie gekrys. Elise het met ’n ergerlike gebaar opgekyk, maar ek was verlig.

      Dit was Neels Jansen, ons ouderling. Nie op huisbesoek nie, maar op een van sy periodieke “henewere”: die man het ’n spesiale sintuig gehad wat hom onfeilbaar in kennis gestel het wanneer ek ’n bietjie behoefte aan stilte gehad het, sodat hy dit kon kom ontwrig. ’n Groot dik bees van ’n man, soos ’n slagter, met ’n borselkop en ’n goedige gesig, ongesond gelerig van kleur. Nie die soort mens wat normaalweg in my vriendekring beland nie, maar hy het die eerste keer in diens van die Kerk by my huis aangekom, vergesel van die dominee; en om die een of ander rede het hy dadelik van my gehou. Dit was laterig een middag, terwyl ek besig was met die swembad se filtreerpomp wat vasgebrand het. Ek het toe al ’n uur met die ding gesukkel en ek was moerig; toe ek opkyk, staan Neels agter my in ’n swart pak klere wat hom knel en ’n boordjie wat onder sy los nekvelle inwurg.

      “Wag, gee hier,” het hy gesê. “Jy’s besig om daardie skroef te strip.” Met duidelike behae het hy die baadjie en onderbaadjie afgestroop en die skroefsleutel by my oorgeneem; en ’n halfuur lank het ek gefassineer staan en kyk hoe sy groot sagte hande die hele pomp uitmekaar haal en weer aanmekaar sit. Toe die ding begin werk, het hy my met sy slagterspoot tussen die blaaie geklap, weer sy formele klere aangetrek, en my huiswaarts vergesel na waar die dominee en Elise in gesprek was.

      Ek is nie wat bekend staan as “kerkvas” nie: so ’n drie, vier keer per jaar getroos ek my die opoffering en dan gewoonlik – ek erken dit eerlik – omdat dit ook in sakekringe goed is om daar gesien te word (vooraanstaande gemeente: al wat kortkom, is ’n wynlys met nagmaal). Maar Elise probeer gereeld gaan, hoofsaaklik omrede die kondisionering van haar pastoriejeug, en ook ter wille van die kinders – veral Ilse.

      Ná daardie dag het Neels Jansen uit eie beweging – want aangemoedig het ek hom nooit – min of meer gereeld oorgekom, gewoonlik om hom te vergewis dat die filtreerpomp nog werk, dat die pH en chloorgehalte van my swembad nog na wens is en dat alle ander meganiese installasies op my werf in werkende toestand verkeer. En ook om, op sy logge maar opregte manier, die welstand van my siel te opper (“Man se siel is soos ’n kar se engine, hy moet gereeld ’n overhaul kry”).

      Hy was toe nooit slagter nie, maar lid van die Veiligheidspolisie en niks minder as ’n majoor nie. Sy twee groot belangstellinge in die lewe was motors en vroumense: en die redes vir sy belangstelling was in albei gevalle identies. Namate hy die beheer oor my masjinerie oorgeneem het, het hy ook begin om sappige nuusbrokkies uit die “binnekringe” oor te dra, gewoonlik afgerond met ’n raaiselagtige knipoog voordat enige noemenswaardige punt bereik is. En soos mens teen wil en dank van ’n groot, lastige optelhond leer hou, het ek ook ’n sagterige plekkie vir die groot, goedige lummel ontwikkel.

      En dit was dan die deus ex machina wat my die aand by Elise se bitter inkwisisie laat verbykom het. Sy het vinnig verskoning gevra en gaan koffie maak (onnodig, want albei bediendes was nog in die kombuis aan die opwas); en hy het hom sitlêend in ’n dik stoel tuisgemaak met ’n glas dop-en-dam. Soos gewoonlik wanneer hy nie op ’n “ampsbesoek” was nie, het hy sy rooi sweetpak aangehad. Ek het gou agtergekom dat hy weer met my siel op sy mou daar aangekom het en geraai waarom: die vorige Sondag se nagmaal, waar ek nie was nie. Maar hy wou dit omsigtig benader en ek het die ongemak probeer uitstel deur hom uit te vra oor sy regterhand wat tot bokant die gewrig in gips gehul was.

      “O dié?” Hy’t gesnork en aan sy drank gesluk. “Afgeslaan op ’n koelie.”

      “Wat?” Ek het probeer agterkom of hy korswel. “Jy speel.”

      “Nee, genuine.”

      “Het jy hom seergemaak?”

      “Seergemaak? Hy’s in sy heppie kanon in, man. Zap, one time.”

      “Maar Neels!” Ek het nog nie mooi geweet hoe om hom te hanteer nie. “Dan is dit mos groot moeilikheid.”

      “Nee wat,” sê hy kripties, “moenie worry nie. Ons het dit klaar gesquare.” Hy het een groot been oor die ander gekruis. Tussen die onderpunt van sy sweetbroek en die rand van sy seilskoene het ’n stuk harige skeen uitgesteek. “Maar vergeet nou daarvan, ek sê jou dis ’n minor. Wat ek oor wil praat, is dié dat jy nie laas Sondag by die nagmaal was nie.”

      Die nag, lank ná Elise al in haar bed aan die slaap was, het ek nog ’n verbode sigaret gerook en gewonder: Behoort mens nie iets omtrent die saak te doen nie? Maar natuurlik nie. Dit het tog niks met my te doen gehad nie. Mens meng jou nie met so iets in nie. Ek het my werk om aan te dink. Ek het my sigaret doodgedruk. Ek was bly Elise het niks verder teen die naweek geopper nie.

      Ek weet nie of ek heeltemal gelukkig is met dié willekeurige manier van alles neerskryf wat by my opkom nie. Maar ek moet eers die terrein verken: ek moet myself toelaat om agter te kom oor watter gebied my herinneringe wil loop voordat ek in daardie naweek indelf. Dan sal ek probeer om meer doelbewus te organiseer en bymekaar te bring wat bymekaar hoort. Tot waar dit my ook al mag voer: dit is die ooreenkoms wat ek met myself aangegaan het toe ek met dié mal projek begin het. Ek het as ondernemer sukses behaal omdat ek nie tou opgooi as ek eers iets aangepak het nie. Ek is dit aan myself verskuldig om nou ook deur te druk.

      Dit is tyd dat ek iets sê oor my opvattinge, want dáár moet geen onduidelikheid oor bestaan nie. Ek is ’n Afrikaner. Ek is ’n Nasionalis. En ek het nog nooit rede gehad om my daaroor te skaam nie. Inteendeel.

      My politieke geheue strek