Gerugte van reën. André P. Brink

of struikel, sonder om eens op te kyk, roep sy kombuis toe in ’n stem wat mens behoorlik verskrik uit dié tingerige mensie: “Ragel!” En toe een van die drie binnemeide op die drumpel verskyn: “Bring maar die aandkoffie.”

      Bernard bly vanaand moeilik. “Vir wat kan Ma die mense nie maar vroeër saans laat loop nie?” vra hy en hy gluur haar onder die hanglamp deur aan.

      “Hulle sit lekker daar by die stoof en eet,” sê sy onverstoorbaar.

      “En môreoggend vyfuur is hulle terug in die kombuis.”

      “Hoe gaan jy anders jou môrekoffie kry?”

      “Ek kan maar self maak.”

      “Moenounie so ’n gatkalfakter wees nie, man,” brom sy pa en begin met ’n vuurhoutjie in sy dooie pypkop krap.

      “Daar is dinge waar mens nie mee moet lol nie,” sê tant Lenie hekel-hekel. “Die Here het vir ons hier in ’n harde land neergesit om in die sweet van ons aanskyn te bewerk. En toe’t Hy vir ons kaffers gegee om die werk makliker te maak.”

      “Hard, ja,” beaam die oom tussen kort blasies deur sy pypsteel deur. “Maar ons moenie kla nie.” Sy seunsoë kyk my onder sy besembos-wenkbroue uit aan: “Dour in die Noordwes waar ek grootgeword het – my oudste broer het nou die plaas geërwe – dáár het dit gatstamp gegaan. Ek onthou ’n jaar wat dit so droog was, die skaap het al die safte klippe ook opgevreet.”

      “Toe nou, Pa,” maan tant Lenie sonder veel aandrif.

      “Hier het ons nog oors te veel,” gaan hy voort, “en die boorgat spou nog. Die ding met die Here is net: jy moet Hom vat soos jy Hom kry. Hy’s nie ’n man wat hom laat rondjae nie. As Hy jou wil laat bars, dan bars jy. En as Hy jou die dag wil laat wegspoel, dan is dit ’n sondvloed.”

      Dit wás ’n droë jaar. ’n Hele paar keer het ek en Bernard in die buitekampe op skape afgekom wat sommer net gaan lê het. Gewoonlik kon die volk hulle agter op die bakkie laai om terug te neem werf toe, na voer en water toe; maar partykeer was ons te laat, dan moes mens hulle eenvoudig keelaf sny.

      Maar meestal was die dae aangenaam, met ’n rustige intimiteit omtrent ons vriendskap. Eet, swem, dut, stap. Af en toe dorp toe ry. Partykeer het daar kuiermense plaas toe gekom, gewoonlik boere wat kom “besigheid” praat of koffie drink: dan het die mans in ’n groot kring van luidrugtige stemme gesit en rook en beduie terwyl die vroue ver op die agtergrond in die skemering van die koel binnehuis roerloos sit en luister en af en toe geluidloos skommel van die lag oor wat een van die mans gesê het. Onderbreek deur bediendes wat binnekom met skinkborde koffie en vars plaasroom, bolletjies en beskuit en fyngebak.

      Die ondergrond van die vakansie was ons lang gesprekke bedags, maar veral saans en snags in die buitekamer ná die uitblaas van die kers. Oor godsdiens en seks en politiek, oor die plaas en die universiteit en die land, oor mense en boeke, oor die hede, oor die verlede; en dikwels oor die toekoms.

      Bernard: “Nou goed, dan gaan jy volgende jaar oorsee. Maar wat is jou plan as jy terugkom?”

      “Ek weet nog nie eens hoe lank ek gaan wegbly nie.”

      “Maak nie saak nie. Eendag kom jy tog terug, nie waar nie?’

      “Natuurlik. Ek sal seker maar ’n akademiese pos probeer kry. Soos jy.”

      “Nee, man. Dis ’n te kunsmatige, waterdigte bestaan. Mens raak afgesonder van wat werklik in die land gebeur.”

      “Waarom bly jy dan by die universiteit?’

      “Ek bly nie daar nie,” sê hy. “Net tot die end van die jaar, dan gee ek pad.”

      “Dit het jy my nog nie gesê nie.”

      “Ek het maar eers hierdie vakansie finaal besluit.”

      “Wat gaan jy doen?’

      “Balie toe. Jy weet tog ek het die laaste paar jaar al af en toe sake in die Kaap verdedig. Nou wil ek maar die sprong waag en kyk wat gebeur.”

      “Maar al die sekuriteit wat jy prysgee?’

      “Ek kan klaarkom sonder sekuriteit. Daar’s belangriker dinge as dit.”

      “Soos wat?’

      “Om self te begin deelneem aan wat daar in hierdie land gebeur. Voordat dit net ’n soort lot word wat mens ondergaan sonder dat jy verantwoordelikheid daarvoor hoef te aanvaar.”

      “Daar sal wel verandering kom mettertyd,” het ek gesê.

      Anderkant die brandende kers het ek sy skaduwee groot teen die muur sien spring toe hy regop sit om na my te kyk. “Martin,” het hy gesê, “ek wens mens kon dit regtig wéét. Maar die soort verandering wat ons in dié land nodig het, verandering wat tot in die wortels toe ingryp … daarmee, lyk dit vir my, gaan dit maar net soos met die reën. Dit bly by gerugte.” Toe glimlag hy skielik: “Maar natuurlik, ás die reën die dag kom, dan is dit soos Pa gesê het: ’n vloedwater wat alles wegspoel.”

      Eers later, toe ek in my twaalfde jaar weggestuur is koshuis toe om op die dorp skool te gaan, het ek bewustelik begin reageer op die verskille tussen wit en swart. Vakansies op die plaas het my verhouding met my gewese speelmaats as ’t ware vanself verander tot dié van baas teenoor kneg. Die enigste uitsondering was, in ’n mate, die maat na wie ek tevore verwys het; maar ook teenoor hom het ek anders opgetree as vroeër. Ons het nie meer saam geswem of gespeel nie. As ons jag, was hy my handlanger. Bowenal het ek myself beskou as leermeester en vir hom as leerling, om hom in die vakansie alles te leer wat ek op skool gehoor het. Dit het uiteindelik daartoe gekom dat my ouers met ’n sendeling gereël het om hom skool toe te stuur en mettertyd ook universiteit toe. Teen daardie tyd was ek lankal in sy oë die baas en hy hoogstens die ontvanger van aalmoese.

      Op universiteit het ek kennis gemaak met die filosofie van rasseskeiding, wat op daardie tydstip vir my die ideale oplossing vir Suid-Afrika se probleme voorgekom het. Ek het dan ook voorsitter geword van die Nasionale Jeugbond se tak aan ons universiteit. Toe ek ná die verkryging van my graad in die regte my navorsing aan die Universiteit van Leiden gaan voortsit, het ek daar vir die eerste keer op gelyke voet sosiaal kennis gemaak met swart studente. Vir die eerste keer in my lewe moes ek by geleentheid saam met ’n swartman aan tafel eet. Dit het ek net met die allergrootste moeite reggekry. Inderdaad was dit vir my, emosioneel en kultureel gesproke, een van die grootste skokke tot op daardie oomblik in my lewe. Dit het my egter gedwing om van voor af die hele saak te deurdink. Ek het onthou hoe maklik ek met my jeugmaats oor die weg gekom het. Teenoor húlle het ek nooit dié soort ongemak of weersin gevoel in die dae toe ons saam gespeel het nie. Met ander woorde, as iemand verander het, dan was dit nie hulle nie, maar ek. Ek het eenvoudig ’n antagonisme teenoor die swartman ontwikkel wat ek op geen redelike grond kon verdedig nie. Ek wil nie die hof belas met persoonlike herinneringe nie. Maar dit was die begin van ’n proses wat ek filosofies, moreel en uiteindelik ook op die praktiese vlak moes deurvoer.