Nic bez Boga nic wbrew Tradycji. Jacek Bartyzel

kościołów, handlarzy i kupców dóbr [kościelnych]”141. XX–wieczny tradycjonalista, ale też niekarlistowski legitymista, tylko afiliowany do frankizmu reprezentant nacionalcatolicismo – Vicente Marrero dookreśla ów podział w kategoriach politycznych: „Dwa wielkie prądy występują z pełną jasnością na początku XIX wieku w historii Hiszpanii: liberalny oraz naprzeciw niego ten, który nazywał się najpierw rojalizmem (realismo), a później karlizmem i tradycjonalizmem”142.

      Karlista Melchor Ferrer nie poprzestaje na deskrypcji tendencji politycznych obu linii dynastycznych, lecz je wartościuje: linia „prawowita jest antyliberalna i antyrewolucyjna; żeńska liberalna i rewolucyjna”143. Obrońcy prawa sukcesyjnego z 1713 roku są rojalistami, ich adwersarze identyfikują się z zasadami rewolucji francuskiej. Don Carlos reprezentuje zatem nie tylko prawowitość, ale również „Monarchię czystą” (Monarquía pura), dążenie do „rekonstrukcji Hiszpanii Tradycyjnej (España Tradicional)”, obronę narodu hiszpańskiego (pueblo español) przed liberalizmem i bezreligijnością (irreligiosidad)”144. Bardzo podobnie opisuje tę dychotomię Gabriel Alférez, personifikując jednocześnie rozkład sił ideowych w samej rodzinie królewskiej i akcentując wiodącą rolę kobiet w obu „partiach”. Za „mózg” partii legitymistycznej uważa bowiem małżonkę Don Carlosa – Marię Franciszkę Portugalską (Dª María Francisca de Asís de Braganza y Borbón, 1800–1834) oraz jej starszą siostrę, Marię Teresę, księżnę de Beira (Dª María Teresa de Braganza y Borbón, princesa de Beira, 1793–1874), która zresztą kilka lat później zostanie drugą żoną owdowiałego Karola V, a po jego śmierci (i swojego najstarszego pasierba – Karola VI) odegra niezwykle ważną rolą w uratowaniu ideowej klarowności karlizmu. Spiritus movens partii liberalnej na dworze miała być natomiast – znana nam już z incydentu z Calomarde – księżna Ludwika Karolina, zamężna z najmłodszym bratem Ferdynanda VII, infantem Franciszkiem z Paoli (D. Francisco de Paula de Borbón y Borbón–Parma, 1794–1865) – notabene Wielkim Mistrzem Narodowego Wielkiego Wschodu Hiszpanii. Legitymiści, nazywani również od lat 20. apostólicos, bronią jedności katolickiej narodu i monarchii tradycyjnej, sojuszu Ołtarza i Tronu (Altar y Trono); liberałowie proklamują absolutną wolność człowieka, niepodlegającego normom religii i wypływającej z niej moralności, a ich koncepcja rządu ma fundament naturalistyczny, oparty o umowę obywateli (ciudadanos), według ich kryteriów partykularnych i racjonalistycznych145. Główny współczesny teoretyk karlizmu Miguel Ayuso potwierdza zdecydowanie: „karlizm nie był tylko fenomenem dynastycznym. Prawdopodobnie w pierwszych latach byłoby trudno wytyczyć granicę pomiędzy protestem legitymistycznym przeciwko temu, co uważamy za uzurpację, od całości ideałów, które były w jego tle i z którymi był on nierozerwalnie złączony”146. Sympatyzująca bez wątpienia z karlistami badaczka amerykańska – Alexandra Wilhelmsen wyjaśnia: „Aspekt polityczny konfliktu dynastycznego jest o wiele prostszy i dużo ważniejszy niż jurydyczny. Rojaliści skupili się wokół Karola, ponieważ wierzyli, że Infant podziela ich ogólną wizję świata. Liberałowie wsparli Marię Krystynę taktycznie, aby odsunąć Karola od tronu. Sądzili również, że uzyskanie korony przez córkę Krystyny, Izabelę, przysłuży się także im. Regentka byłaby wówczas zobowiązana oddać się w ich ręce, postępować pod dyktando politycznych innowatorów (innovadores)”147. Sojusz taktyczny okazał się jednak trwały i strukturalny, ponieważ po śmierci Ferdynanda VII cała władza polityczna i wojskowa przeszła w ręce niewielkiej grupy liberałów, pozbawionych oparcia w społeczeństwie148.

      To dobry moment, żeby uściślić sens pojęcia stale używanego (i dopełniającego określenie dinastía usurpadora) przez karlistów w odniesieniu do rywalizującej z nimi linii, czyli „dynastia liberalna”. Byłoby bowiem grubą przesadą przypisywać wszystkim przedstawicielom tej linii jakichś pryncypialnie liberalnych przekonań. Liberalizm i aplikacja jego zasad do ustroju państwa po 1833 roku były w pierwszym rzędzie pułapką uzurpacji. Gdyby regentka chciała zachować ustrój tradycyjny, musiałaby przyznać, że tron nie należy się jej córce i ustąpić; żeby zachować władzę, musiała oprzeć się na kimś, kto będzie zainteresowany wspieraniem uzurpacji. Poparcie dworskiej kamaryli absolutystów–reformatorów było niewystarczające, bo nie reprezentowali oni żadnej siły społecznej, jedynym wyjściem był zatem sojusz z liberałami, którzy choć też stanowili zdecydowaną mniejszość w społeczeństwie, to jednak wyrażali jakiś nurt opinii publicznej i to taki, który posiada narzędzia kreowania skutecznej polityki, tworzą go bowiem ludzie wykształceni i piszący oraz wiedzący, czego pragną, do czego jeszcze dodać należy zdominowanie korpusu oficerskiego przez sympatyków liberalizmu zrzeszonych w lożach masońskich149. Zgodzić się zatem należy z Alferezem, iż Maria Krystyna potrzebowała poparcia liberałów, aby móc rządzić wbrew nastrojom większości kraju150. Mniejszościowy charakter reżimu konstytucyjno–liberalnego nie ulega bowiem żadnej wątpliwości. Potwierdzają go obserwatorzy zewnętrzni. Brytyjski ambasador Villiers konstatował: „wielka masa kraju jest karlistowska”151. Szkocki pisarz i filibuster Charles Frederick Henningsen (1815–1877), który przybył do Hiszpanii z nastawieniem wrogim do karlistów, zmienił zdanie przemierzając kraj od wioski do wioski i stykając się z campesinos, aż zaciągnął się do kawalerii karlistowskiego dowódcy Tomasa Zumalacárregui i walczył pod jego rozkazami, a po jego śmierci napisał jego pierwszą biografię152. XIX–wieczny historyk liberalny Modesto Lafuente y Zamalloa (1806–1866) przyznaje, że trzy czwarte społeczeństwa sympatyzowało z Don Carlosem i (religijno–politycznymi) zasadami, które on personifikował. Późniejszy juancarlista Suárez Verdeguer pisze wręcz, że nie można wątpić w sympatię, którą cały kraj okazywał sprawie Don Carlosa153.

      Jeżeli rzeczą niebudzącą niczyich wątpliwości jest to, że spór personalno–dynastyczny przełożył się natychmiast na fundamentalny podział ideowo–polityczny, a nawet światopoglądowy, to nasuwa się pytanie, czy aspekt jurydyczny tego konfliktu – dotyczący wprost tego, co w doktrynie tradycjonalistycznej nazywa się prawowitością pochodzenia (legitimidad de origen) – w ogóle posiada jakieś samoistne znaczenie i rzeczywistą ważność dla walczących? Może jest on tylko hasłem, znakiem herbowym na tarczy, ułatwiającym identyfikację stronników, sygnałem trąbki wzywającego na pole bitwy, a nawet jedynie poręcznym pretekstem, który mógłby zostać bez wahania i żalu porzucony, gdyby konfiguracje polityczne ułożyły się inaczej, gdyby Walet i Dama w tym politycznym pasjansie reprezentowali inne barwy ideowe? To pytanie jest od dawna i nieustannie stawiane, a co więcej – odpowiedzi kategorycznie twierdzące zdają się nawet przeważać. Wzorcowa, pod względem dobitności w artykulacji tego poglądu, jest następująca wypowiedź cenionego i wpływowego ongiś historyka – politycznie związanego z establishmentem monarchii konstytucyjnej, a później frankizmu – IX markiza de Lozoya (Juan de Contreras y López de Ayala, 1893–1978): „Najważniejsza była kwestia zasad wyznawanych przez karlistów i krystynosów (cristinos). Gdyby infant Karol był liberałem, a królowa Krystyna zwolenniczką absolutyzmu, to apostolscy (apostólicos) skupiliby się wokół tej Pani, a liberałowie proklamowaliby prawa infanta”

141

Idem, Historia de los heterodoxos españoles, libro VIII, capítulo I, 1, cyt. za: M. Ayuso, Una visión contemporánea del Carlismo, [w:] M. Ayuso (ed.), op. cit., s. 16.

142

El tradicionalismo…, s. VII.

143

M. Ferrer, op. cit., s. 13.

144

Ibidem, s. 17.

145

G. Alférez, op. cit., s. 42.

146

M. Ayuso, op. cit., s. 15.

147

A. Wilhelmsen, op. cit., s. 164.

148

Zob. Ibidem, s. 165.

149

Skutkować to będzie także – nader wstydliwą z punktu widzenia liberalnych standardów – militaryzacją polityki w monarchii nowego typu.

150

G. Alférez, op. cit., s. 47.

151

Ibidem, s. 45.

152

Zob. C.F. Henningsen, The most striking events of a twelvemonth’s campaign with Zumulacarregui in Navarre and the Basque Provinces, J. Murray, London 1836.

153

Zob. F. Suárez, La formación de la doctrina política del Carlismo, IEP, Madrid 1946, ss. 74, 77–78, 81; G. Alférez, op. cit., s. 46.