Nic bez Boga nic wbrew Tradycji. Jacek Bartyzel

(la cuestión dinástica), względnie „sukcesyjna” (sucesoria), nie dotykając nawet innych jeszcze tematów przewodnich karlizmu, wcale nie jest prosta i jednoprzyczynowa, lecz zawiera w sobie trzy aspekty: historyczny, jurydyczny i ideologiczny54, względnie polityczny55. Musimy zatem uwzględnić i omówić każdy z nich.

      Aspekt personalno–historyczny

      Do 1830 roku sprawa sukcesji tronu hiszpańskiego była zupełnie nieproblematyczna. Jako że panujący – de iure od 1808, a de facto od 1813 roku – król Ferdynand VII (D. Fernando de Borbón y Borbón–Parma, 1784–1833) pozostawał wciąż, pomimo trzech małżeństw, bezdzietny, oczywistym i niekwestionowanym następcą tronu był jego młodszy brat, Infant Hiszpanii, książę Karol Maria Izydor (D. Carlos María Isidro de Borbón y Borbón–Parma, 1788–1855). Jednakowoż, 10 grudnia 1829 roku król zawarł czwarte już małżeństwo – ze swoją neapolitańską kuzynką i siostrzenicą, księżniczką Marią Krystyną (Dª María Cristina de Borbón–Dos Sicilias y Borbón, 1806–1878), która 10 października następnego roku powiła córkę, infantkę Marię Izabelę (Dª María Isabel de Borbón y Borbón–Dos Sicilias, 1830–1904), a dwa lata później kolejną – infantkę Marię Ludwikę (Dª María Luisa de Borbón y Borbón–Dos Sicilias, 1832–1897). Jeszcze przed publicznym obwieszczeniem błogosławionego stanu królowej (co nastąpiło na początku maja), bo 29 marca 1830 roku, król ogłosił tzw. Sankcję Pragmatyczną (Pragmática Sanción), która uchylała obowiązujące w Hiszpanii od wstąpienia na tron dynastii Burbonów zasady prawa sukcesyjnego, dające pierwszeństwo wszystkim potomkom rodziny królewskiej płci męskiej, zarówno z linii głównej, jak i z bocznych. W konkretnej sytuacji oznaczało to, iż infant Karol zostanie wyprzedzony w porządku sukcesji przez mające się niebawem narodzić dziecko królewskie, bez względu na to, jakiej będzie ono płci (co przecież, aż do rozwiązania, było niewiadomą) i tak też się stało wraz z narodzinami pierwszej, a potem drugiej córki. Król – działający niewątpliwie pod wpływem swojej ambitnej małżonki, która mogła oczekiwać, że w razie zgonu niecieszącego się dobrym zdrowiem króla zostanie regentką rządzącą w imieniu małoletniej córki – dokonał tego aktu arbitralnie, nie poddając go pod egzamin Kortezów.

      Ogłoszenie Sankcji wywołało powszechne oburzenie tradycjonalistów wskazujących niezgodność trybu jej promulgacji ze zwyczajami, obyczajami i prawami stanowionymi królestw hiszpańskich, ale przede wszystkim i praktycznie skutkowało błyskawicznym ukształtowaniem się nowej linii podziału politycznego w Hiszpanii podług dystynkcji „przyjaciel – wróg”, która okazała się niezwykle trwała, na carlistas, czyli obrońców praw pokrzywdzonego infanta, pragnących jednocześnie zachowania Starego Porządku, i isabelinos, którzy w wyniesieniu na tron małoletniej infantki dostrzegli szansę przeprowadzenia swoich planów politycznych56. Oba obozy, dla których imiona Karola i Izabeli stały się sztandarami, starły się ze sobą – naprzód na dworze – podejmując działania mające na celu już to derogację Sankcji, już to jej utrzymanie w mocy. Kulminacją tej walki koterii dworskich stały się tzw. wydarzenia z La Granja (sucesos de La Granja) we wrześniu 1832 roku57, czyli podczas choroby i rekonwalescencji Ferdynanda VII w Pałacu La Granja de San Ildefonso koło Segowii. 18 września, wykorzystując fakt kolejnego ataku podagry, który powalił króla, sprzyjający Don Carlosowi i uważany za szefa nieformalnej partii ultraabsolutistas na dworze, minister sprawiedliwości Francisco Tadeo Calomarde de Retascón y Arriá (1773–1842), w asyście innych ministrów oraz ambasadora Królestwa Neapolu, podsunął Ferdynandowi do podpisu kodycyl anulujący Sankcję. Wieść niesie, że kiedy cztery dni później Calomarde zaprezentował triumfalnie ów dokument przed całym dworem, siostra królowej – księżna Ludwika Karolina (Dª Luisa Carlota de Borbón–Dos Sicilias y Borbón, 1804–1844), wyrywając mu go z rąk i drąc na strzępy, wymierzyła mu też policzek, na co minister zareagował chłodnym ukłonem i słowami Calderona: Señora, manos blancas no ofenden („Pani, białe rączki nie obrażają”)58.

      Oczywiście strona przeciwna natychmiast przypuściła kontratak. 1 października został zdymisjonowany Calomarde, który nadto dziesięć dni później otrzymał nakaz opuszczenia kraju59, a także sekretarz stanu Antonio de Saavedra60. Na urząd sekretarza stanu61 (secretario de Estado) powołany został absolutista moderado Francisco de Paula de Cea Bermúdez y Buzo (1779–1850). 15 października Cea Bermúdez wydał za zgodą króla amnestię dla liberałów skazanych na banicję po upadku reżimu liberalnego w 1823 roku62. Tym samym zostały stworzone podstawy pod polityczny sojusz „absolutystów oświeconych” i liberales, którzy wspólnie przeprowadzą ustrojową tranzycję od monarchii absolutnej do konstytucyjnej, od Antiguo Régimen do Nuevo Régimen63. Dekretem z 9 listopada Cea Bermúdez utworzył ministerstwo rozwoju (Ministerio de Fomento), które przejęło kompetencje Rady Kastylii, przez co położył podwaliny instytucjonalne pod kapitalistyczne przemiany w życiu gospodarczym, podjęte w następnych latach64. 31 grudnia Maria Krystyna uzyskała od swego królewskiego małżonka – przez całe życie chwiejnego i ulegającego naciskom ze wszystkich stron – podpis na kolejnym dokumencie, który tym razem anulował kodycyl sprzed dwóch miesięcy i przywracał Sankcję Pragmatyczną. Upoważniona przez Ferdynanda do sprawowania funkcji monarszych na czas jego choroby i wspierana przez siostrę, Maria Krystyna przystąpiła wraz z Cea Bermudezem do eliminacji przeciwników. 12 stycznia 1833 roku rozwiązane zostały oddziały Voluntarios Realistas, grupujące zwolenników infanta i Starego Porządku. Nowy minister wojny, markiz de Zambrano (Miguel de Ibarrola y González, 1776–1848) przeprowadził czystkę w regularnych siłach zbrojnych, usuwając wszystkich generałów i oficerów podejrzewanych o wierność prawowitemu następcy (wymieniono też wszystkich kapitanów generalnych, czyli dowódców w poszczególnych prowincjach). Faktycznie wszystkie te zmiany były zakamuflowanym, acz „odgórnym”, zamachem stanu. Wreszcie, 13 marca Don Carlos i jego rodzina otrzymali nakaz opuszczenia kraju i udania się do Portugalii, skąd książę zgłosił oficjalny protest pod koniec następnego miesiąca65. Zaprotestował także dwór neapolitański oraz prymas Toledo i Hiszpanii, kardynał Pedro Inguanzo Rivero (1764–1836), który też odmówił uczestnictwa w ślubowaniu na wierność infantce Izabeli66. Uroczysty akt jej proklamacji jako księżniczki Asturii67 (Princesa de Asturias) odbył się, zgodnie z tradycją, w koronacyjnym kościele klasztornym św. Hieronima (Monasterio de San Jéronimo el Real), 20 czerwca 1833 roku.

      Ferdynand VII zmarł w Madrycie 29 września 1833 roku. Zgodnie z jego testamentem Maria Krystyna68 została opiekunką (tutora) nieletniej Izabeli oraz regentką rządzącą (regente y gobernadora) przy pomocy ciała doradczego w postaci Rady Rządowej (Consejo de Gobierno). Przebywający na wygnaniu w Portugalii i wspierany przez króla Michała I (Dom Miguel I) Don Carlos wydał 1 października z Abrantes manifest, w którym rewindykował swoje prawa do tronu69, uzupełniając je dekretami z Santarém

54

G. Alférez, Historia del Carlismo, ACTAS, Madrid 1995, s. 45.

55

Zob. QeC, s. 31.

56

Federico Suárez przypomina, że w 1818 roku poprzednia (druga) żona Ferdynanda VII – Maria Izabela Portugalska (Dª María Isabel de Braganza y Borbón, 1797–1818) – też spodziewała się dziecka, które okazało się dziewczynką (i przeżyło zaledwie pół roku), ale wówczas król w ogóle nie rozważał zmiany prawa sukcesyjnego; dowodzi to politycznych motywów aktu z 1830 roku, albowiem dwanaście lat wcześniej pomiędzy królem a jego bratem panowała zgoda w kwestiach politycznych, w 1830 roku zaś król przeszedł na stronę „reformistów” – zob. F. Suárez, La crisis política del Antiguo Régimen en España (1800–1840), Rialp, Madrid 1958, s. 173.

57

Zob. Idem, »Los sucesos de La Granja«, CSIC, Madrid 1953.

58

K. Papet–Vauban, Burboni sewilscy. Książęta Sewilli (1823–1994), nieznana we Francji gałąź Domu Burbońskiego, przeł. A. Ławniczak, „Rojalista. Pro Patria” 1996, nr 4 (20), s. 2 [przedruk z: „Légitimiste” 1994, nr 130/131]. Autentyczność owej smakowitej la bofetada de Calomarde jest kwestionowana przez współczesną historiografię – zob. J. Aróstegui et al., op. cit., s. 45; za prawdopodobną uważał ją jednak F. Suárez Verdeguer, Calomarde y la derogación de la Pragmática, „Revista de Estudios Políticos” (Madrid), 1994, núms. 17–18, ss. 503–544.

59

Z wygnania nie powrócił już nigdy, gdyż wkrótce wsparł publicznie sprawę Karola V; zmarł w zapomnieniu i ubóstwie w Tuluzie.

60

Nakaz opuszczenia diecezji w ciągu trzech dni otrzymał także wspierający Don Carlosa bp Joaquín Abarca.

61

W systemie przedkonstytucyjnym odpowiadał on mniej więcej urzędowi premiera.

62

Należy zaznaczyć, że do tego czasu liberałowie nie zaprzestali konspiracji oraz przygotowań do przewrotu zbrojnego. W Paryżu José María Torrijos y Uriarte (1791–1831), Francisco Espoz y Mina (1781–1836) i inni zawiązali Tymczasowy Dyrektoriat Powstania w Hiszpanii przeciwko Tyranii (zwany także Dyrektoriatem z Bajonny, po przeniesieniu się spiskowców do tego miasta), a w Londynie utworzona została Junta Rewolucyjna, która wkrótce przeniosła się do Gibraltaru. Juan Álvarez Mendizábal uzyskał wsparcie finansowe dla rewolucjonistów od bankiera Ardouina. 4 grudnia 1831 roku Torrijos wylądował wraz z 52 towarzyszami w Maladze, próbując wzniecić tam rewolucję, lecz rebelianci zostali szybko schwytani przez siły rządowe i rozstrzelani na Plaży św. Andrzeja, co opłakał sławnym sonetem poeta romantyczny José de Espronceda, zaś Maria Krystyna nadała przywódcy pośmiertnie tytuł hrabiego de Torrijos. Takie uhonorowanie rebelianta, który bądź co bądź wzniecił bunt przeciwko jej królewskiemu małżonkowi, świadczy wymownie o stopniu uzależnienia regentki od liberałów. Niepowodzeniem skończyły się także inne inwazje podjęte przez liberałów w Geronie, Aragonii, Nawarze, Orense etc.

63

Trudno oprzeć się porównaniu do mechanizmu analogicznej transición prawie półtora wieku później, od autorytarnego Estado Nuevo do monarchii demokratycznej, przeprowadzonej również wspólnie przez frankistów aperturistas i dotychczasową opozycję antyfrankistowską.

64

Zob. A. Wilhelmsen, La formación del pensamiento político del carlismo (1810–1875), ACTAS, Madrid 1998, s. 166.

65

Protesta de sus derechos del Infante Don Carlos, 29 IV 1833, [w:] HTE, t. II, Sevilla 1941, s. 274.

66

Zob. G. Alférez, op. cit., s. 44.

67

Książę (lub księżniczka) Asturii to oficjalny tytuł następcy tronu w Królestwach Kastylii i Leonu od 1388 roku, odziedziczony następnie przez królów całej Hiszpanii.

68

Notabene, ledwie trzy miesiące po śmierci męża, 28 grudnia, królowa–wdowa zawarła potajemne i morganatyczne małżeństwo z młodszym od siebie sierżantem [sic!] gwardii królewskiej, Agustinem Fernandem Muñozem y Sanchezem (1808–1873), który oczywiście po ujawnieniu tego związku (w 1844 roku) musiał otrzymać stosowne godności, łącznie z tytułem Granda Hiszpanii, i z którym miała ośmioro dzieci.

69

Zob. Manifiesto de Abrantes, 1 X 1833, [w:] HTE, t. III, Sevilla 1942, ss. 287–288.