Шәлекенов Уахит. Өнегелі өмір. Ш. 33. Коллектив авторов

Қазіргі Ақтөбе деп аталатын қоныс цитаделінің үстіңгі қабатынан табылған заттар қарахан дәуірінің мәдениеті. Ал қарақытайлар кезінде феодалдық өзара таластың күшейе түсуінен мәдениеті мен экономикасы төмендеп кеткенін байқаймыз.

      Цитадель комплексінің өмір сүрген кезеңдерін анықтағаннан кейін, оны қоршаған шахристанның жасаған кезеңдерін шешу үшін солтүстік-шығыс шетінен жоғарыдан төмен қарай кесіп, ені 1,5 м, ұзындығы 22 м, тереңдігі 8,5 м көлемде қазба жұмысы жүргізіліп, батысқа қарай енін 7 м-ге кеңейтіп қазды. Зерттеу кезінде мәдени қабаттан көп құнды заттар шықты. Қолға тиген деректермен бірге шахристанның бекініс қабырғаларының салыну тәсілдерін зерттеген кезде, төрт кезеңді басынан өткергені байқалады [9]. Шахристанның бекініс қабырғалары саз балшықтан құйып соғылған. Тек, үшінші, төртінші кезеңдерде қабырғалары биіктетілген, қалындатқан, қыш кірпіштерді қолданған. Олардың көлемі 49 – 50 х 24 х 7 – 8 см; 42х 25x8 – 10,5; 44x22 – 23 х 9; 45x24x10-10,5; 46х 8-9 см болып келеді. Қазба кезінде табылған құмыралар, құмандар, ыдыс қақпақтары, олардың тұтқалары, түргеш теңгелері және т.б. заттарға қарағанда, шахристанның негізгі іргетасы V-VІ ғасырларда түріктер кезеңінде салынып, одан кейінгі VІІ-ХІІ ғасырларда қайта салынып, сыртқы бекініс қабырғалары үлкен қамалға айналған. Сөйтіп, цитадель мен шахристанның жасаған кезеңдері бір-бірімен тығыз байланыста екенін анықтау қиын емес. Археологиялық зерттеуден табылған заттар Орта Азия мен Қазақстанның оңтүстігіндегі ертедегі ортағасырлық ескерткіштерден табылған бұйымдармен ұқсастығы бар екені байқалады. Бұдан шығатын қорытынды: Ақтөбе шаһары алдымен өз аймағымен, көрші шетелдермен тығыз байланыста болған. Ұлы Жібек жолы Тасөткел арқылы осы қоныстың үстінен өткен. Өйткені, Ақтөбе Тасөткелмен жалғасып жатқан.

      Цитадель мен шахристанның кезеңдерін анықтағаннан кейін археологиялық қазба жұмыстары 1974 жылдан бастап рабадта да жүріп жатыр.

      Ақтөбеде жүргізілген археологиялық зерттеулердің басым көпшілігі цитадельде өтті. Оның өзі патшалардың орналасқан кешендік сарайы және бекінісі екені анықталды. Бекініс күйдірілмеген кірпішпен қоршалған. Оның ішінен он бестен астам үлкенді-кішілі бөлмелер, едені қыш кірпіштен төселген алаң, астынан қызатын шығыс моншасы, жуынды суды сыртқа шығаратын қыштан жасалған құбырлар және т.б. сол сияқты заттар табылды. Ақтөбенің үстіңгі қабатында бөлмелердің алдында айван (навес) орны бар. Еденіне күйген қыш кірпіштер төсеген. Айванды көтеріп тұратын сан тіреулердің астына 55x5 см көлемдегі күйдірілген кірпіштер төселген. Цитадельге кіретін шығыстан және оңтүстіктен екі қақпа (дарбаза) бар. Осы орындарды қазғанда көптеген археологиялық заттар кездесті. Олар жоғарыда айтылған ескерткіштің жасалған дәуірін көрсетеді.

      Шахристан-1-де көптеген тұрғын үйлер үстіңгі қабатынан ашылды. Зерттеулердің барысында үй тұрмысына керекті қыш ыдыстар: құмыра, тандырлар, қола шырақтар, шойын қазандар, кетпен және басқа да бұйымдар табылды. Осы бөлмелердің біреуінен қарахан