Яшил кеча. Рашод Нури Гунтекин

бўлганди. Бир пайтлар яшил байроққа нақадар таассуб ва инҳисор билан кўнгил қўйган бўлса, ҳозир ҳам муаллимликни шундай севарди. Баъзан ўзи билан ўзи фикрлашарди.

      – Ҳаётларимизнинг оқибати шубҳали… Ўлганимизда қоронғи бир жарликка кетамиз… Саодатимиз, эҳтимол, шу дунёда кечирган бир неча йилимизгагина боғлиқдир. Шунга кўра ўзимизга ўхшаган одамларга бир хизмат қилишни хоҳласак уларга бу қисқа ҳаётни инсонча бир тотлилик билан ўтказишнинг чорасини кашф этиб беришимиз керак. Ўқимаган, тушунмаган инсонларнинг масъуд бўлишларига қандай имконлар берилади? Жоҳил инсон, ҳар замон, ҳар ерда ё ўз ваҳимларига, нотўғри фикрларига ёхуд бўлмасам, бошқаларининг хасис ҳирсларига ва манфаатларига қурбон бўлади… Шубҳасиз, асрлардан бери давом этиб келаётган фалокатларга чек қўймоқ учун инсонларга ҳақиқатни ўргатишдан яхши чора ва восита топилмайди.

      Ҳар янги динга эргашган инсонлар каби, Шоҳин афандида ҳам аввало эскисига нисбатан муросасиз бир душманлик ҳисси бор эди.

      – Менинг бутун фалокатим, узун йиллар абадий бир ҳаёт умиди билан яшаб, дунёни кўрмаганим туфайли эртароқ келди, – дер эди у. – Узлуксиз хаёл суриб юрмасайдим, одам фикри қаршисида бу даража паришон бўласмидим? Мен, ҳозир ярали бир инсон ҳисобланаман. Умримнинг охиригача мажруҳ қолажакман; бу яранинг аччиғини жуда чуқур ҳис этажакман. Етиштиражак наслларимизни келгусида бўлдиган умидсизликлардан ҳимоя қилмоқ учун мумкин қадар бемаъни хаёлларсиз тарбиялашимиз даркор.

      Аммо вақт ўтиб, бу фикр унга жуда ошиқча кўрина бошлади.

      – Шундай инсонлар борки, фақат зарурлик важидан юзаки бир таҳсил кўрадилар, холос. Кейин яратилишлари, зеҳний қобилиятлари эътиборида ҳамиша бола бўлиб қоладилар; доимо урф-одат ва муҳитнинг таъсирига тобе бўладилар. Зеҳнлари қоронғиликда қолиб кетишга маҳкум бўлган бу болаларни ортиқ зўрлаб бўлмайди. Энг яхшиси шуки, болаларга фақат аниқ фанларни ўргатиш билан кифояланмоқ керак. Бу янги билимларни яхши ҳазм этиш натижасида инсонда туғилажак қаноат ҳеч шубҳасиз қаноатларнинг энг яхшисидир.

      Мадрасанинг унда қолдирган акс таъсирлардан бири ҳам қоронғи ва мубҳам нарсалардан қўрқиши эди.

      Баъзан ҳазил тарзида:

      – Шу кунга қадар исботсиз сўзларга кўр-кўрона ишонишдан шунчалик азобландимки, ҳозир кўзим билан кўрмаган, қўлим билан тутмаган нарсамга ишонолмайман. Балки бу ҳаддидан ошишдир-у, аммо на илож, сутдан оғзи куйган айронни пуфлаб ичармиш, – дерди. Кейин, яна у ноаниқ тилнинг ҳам душмани эди.

      – У йўғон-йўғон луғатларнинг, бир-бирига қоришиб кетган жумлаларнинг орқасида не-не ҳақиқатлар айқаш-уйқаш бўлиб кетганини кўрдим. Инсон аниқ фикрлаши, аниқ сўзлаши керак, – дерди.

      Фақат, шуниси ҳам бор эдики, Шоҳин афанди, ҳақиқатнинг аниқ-аниқ сўйланишига тарафдор бўлгани ҳолда дин ҳақидаги фикрларини очиқ-равшан қилиб сўзламасди. Инсонларнинг бу нуқтада нақадар инжиқ эканликларини ҳали мадрасадаёқ билиб олганди.

      Шунинг билан баробар инсонларни қисқа ҳаётларида масъуд