Идегәй. Татар халык дастаны. Эпосы, легенды и сказания

күргән картыңмын.

      Җаек белән Иделдә

      Борын үтте дүрт батыр;

      Дүрт батырдан иң батыр,

      Кулындагы калканы

      Аның иде өч батман,

      Иңендәге тимер көбә

      Аның иде дүрт батман.

      Гавер[182] аткан утчагыр

      Күкрәгенә батмаган,

      «Утчагыр[183] алмас» батыр дип,

      Даны йортка таралган —

      Аны күргән картыңмын.

      Күп батырны мин күрдем,

      Күп батырны мин белдем,

      Яшем йөз туксанга килгәндә,

      Чыкмаган җан йөргәндә,

      Миннән дәүран үткәндә,

      Сезгә дәүран җиткәндә,

      Утыз тешем беткәндә,

      Шунча ирләр күргәндә,

      Утыз ханның гомерен үткәндә,

      Кобогылдай ирне мин

      Бер күрмәгән картыңмын!

      Кашларына карасам,

      Каләмнән пәйда булгандай;

      Күзләренә карасам,

      Күгеннән пәйда булгандай;

      Каршыннан торып карасам,

      Каһәрдән пәйда булгандай;

      Буйларына карасам,

      Нурдан пәйда булгандай!

      Шул читтәге шул угыл,

      Аргы угылдан бирге угыл,

      Уртадагы озын буйлы,

      Ат җилкәле Кобогыл,

      Комга беткән[184] коба тал,

      Корык[185] сайлар Кобогыл;

      Кола-алалы күп елкыңны

      Куып әйдәр Кобогыл;

      Әйләнмәгән күп йортка

      Билге текәр[186] Кобогыл;

      Боты савырлы[187] көрән ат,

      Ботка тартып менәр ат:

      Ике саклык турыны

      Олауга җайдак[188] алыр ул;

      Нугайлының агыр йорт[189],

      Җәяү яткан хәйран йорт –

      Ач көзәндәй бөгелеп,

      Ач бүредәй чыелдап,

      Ач арысландай үкереп,

      Илеңә тавыш салыр ул;

      Кырык көнлек чүленә

      Айдынлы булак[190] салыр ул;

      Иделнең ике ягы кызыл яр,

      Ысбадан савыт салыр ул;

      Иртеш башы Кара Тун,

      Ике арасын куар ул;

      Чиксез кузы[191] сансыз куй,

      Күп гаскәре туйсын дип,

      Суеп казан асар ул;

      Батман, батман балыңны

      Тартып алып эчәр ул;

      Алтыннан суккан Ак Урдаң,

      Көмештән суккан ак ишек,

      Төшсә тимер чукмары

      Ишегеңне ачар ул;

      Кирәгәңне киртәр ул,

      Киртеп утын итәр ул,

      Кисмә-кисмә сары алтын —

      Кисеп улҗа итәр ул;

      Кашыклап җыйган малыңны,

      Чүмечләп чәчеп бетәр ул.

      Бар урдаңны алыр ул.

      Тәхетеңә бау салыр ул,

      Кола чәчең агартып,

      Ике күзең кызартып,

      Картайганда илеңнән

      Сөрән салып куар ул;

      Табаныңны теләр[192] ул,

      Телеп кылын салыр ул;

      Хур кызыдай күрекле,

      Сандугачтай ирекле

      Ханәкәдәй аруны,

      Көнәкәдәй сылуны,

      Йәникәдәй бикәчне

      Ат өстенә мендереп,

      Алсу йөзен сулдырып,

      Тиген

182

Гавер – кяфер.

183

Утчагыр – туп, пушка.

184

Беткән – үскән.

185

Корык – бер башы җеп элмәкле озын таяк, ат өереннән теләгән атны тотып алу өчен муенына шул ыргытыла. Сугыш вакытында сөңге сабында да шундый корыклар булып, дошманның муенына ыргытып, ат өстеннән ега торган булганнар.

186

Текәр – текәп, кадап утыртып куяр, ягъни үзәксез, байраксыз халыкларга байрак утыртыр.

187

Савыр – арт сан, бүлтәк.

188

Җайдак – иярсез, ягъни бер атыңны иярләп менәр, икесен запаска саклык өчен янга тагып алыр.

189

Нугайлының агыр йорт – Нугай мирзадан соң Алтын Урда дәүләте үз эчендә күбрәк «Нугай йорты» дип йөртелә. Агыр йорт – хөрмәтле йорт.

190

Айдынлы булак – якты чишмә, инеш.

191

Кузы – куй бәтие.

192

Табан телү – табанны пычак белән телеп, ярага ат кылы җибәрү. Ул чорларның иң рәхимсез җәзасыннан саналган.