Идегәй. Татар халык дастаны. Эпосы, легенды и сказания

татарга охшый шул угыл;

      Ирене юка күренә —

      Чичән икән Кобогыл,

      Яурыны яссы, муйны озын,

      Җәй тартмага кулы озын —

      Мәргән икән Кобогыл;

      Бармагы җиздәй маешкан —

      Чибәр икән Кобогыл;

      Чәче айдай балкыган —

      Асыл икән Кобогыл;

      Бите нурдай түгелгән —

      Түрә булыр Кобогыл…

      Туктамыштай олы хан

      Сараенда ятып төш күрде.

      Уянып уйлар бакканда,

      Юранып юрау тапмады.

      Сыпра сынлы суп ерау

      Тора биреп тулгайдыр,

      Тулгай биреп сарныйдыр[165]!

      Сарныйдыр да җырлыйдыр.

      Бал бөйрәккә төшкәндә,

      Бал белән йөрәк пешкәндә,

      Субра аны җырлайдыр:

      – Мин картыңмын, картыңмын,

      Күпне күргән картыңмын.

      Ни күрмәгән картыңмын?

      Башлык та башлык Башлык хан —

      Аны күргән картыңмын;

      Аннан соңгы Абыл хан —

      Аны күргән картыңмын;

      Аннан соңгы Кара хан —

      Аны күргән картыңмын;

      Аннан соңгы Ала хан[166] —

      Аны күргән картыңмын;

      Олы бабаң Томавыл[167] —

      Аны да күргән картыңмын;

      Унике тотам ук тарткан.

      Тартканында өзә аткан

      Аннары соңгы ир – Чыңгыз —

      Мин аны күргән картыңмын!

      Юклаусыз[168] үткән Яучы хан —

      Аны күргән картыңмын;

      Бәянду хан, Саен хан —

      Аны күргән картыңмын;

      Саен ханнар киткәндә,

      Аннан калган картыңмын;

      Тартып булат бәйләгән

      Бура солтан Бәрки хан[169] —

      Аннан калган картыңмын;

      Өзәңгесе өзмә алтын,

      Бер өзмәсе мең алтын,

      Үзбәк[170] дигән хан үткән —

      Аны күргән картыңмын;

      Тибенгесе тезмә алтын,

      Тыныйбәк[171] дигән хан үткән –

      Аны да күргән картыңмын;

      Аргымак бавы сум алтын

      Асылбәк[172] дигән хан үткән –

      Аны мин күргән картыңмын;

      Ябынчасы[173] җәймә алтын,

      Баш шайманы[174] чын алтын,

      Манарасы кырык колач

      Җанбәк[175] дигән хан үткән —

      Аны мин күргән картыңмын;

      Бирдебәк[176] тә хан булган,

      Биреме синнән күп булган —

      Аны күргән картыңмын;

      Олы ханнан тугыз хан,

      Кече ханнан утыз хан,

      Ыгына[177] кергән картыңмын.

      Карт бабагыз Туктага,

      Аның углы Туйгуҗа[178] —

      Аны күргән картыңмын.

      Әй Туктамыш, Туктамыш,

      Тик төнә көн син үзең

      Яланаяк, яланбаш

      Йөреп торган бала идең,

      Бүген син дә хан булдың —

      Сине дә күрә торамын.

      Үтерә икәнең беләмен,

      Үтерсәң җуяр нием бар?

      Ахирәт өйгә барырмын,

      Янә

165

Сарнау – көйләү, җырлау.

166

Башлык хан, Абыл хан, Кара хан, Ала хан – бу ханнар тарихта билгеле түгел.

167

Томавыл – Чыңгыз дастаннарында күренгәнчә, бу – Томавыл мәргән. Чыңгыз ханның бабасы дип күрсәтелә.

168

Юклаусыз – траурсыз.

169

Яучы хан, Бәянду хан, Саен хан, Бәрки хан – биредә Алтын Урда ханнары турында сүз бара.

170

Үзбәк – Үзбәк хан. 1312–1341 елларда Алтын Урда ханы булып торган. Урданың иң төзек, күтәренке һәм данлы вакыты шул хан заманында булган.

171

Тыныйбәк – Үзбәк хан улы. Бик аз гына хан булып тора һәм үтерелә.

172

Асылбәк – аның турында мәгълүматлар табылмады.

173

Ябынча – яңгырдан бөркәнчек яки ат ябуы.

174

Шайман – корал һәм кием көбәләре.

175

Җанбәк – 1342–1357 елларда Сарай ханы булып торган.

176

Бирдебәк – Җанбәк улы. Тарихчылар аның явыз һәм холыксыз булуын хәбәр итәләр. Хан булгач, ул барлык кардәш-ыруларын үтертеп бетергән. Үзе 1360 елда Кулна мырза та-рафыннан үтерелә. Сарай чуалышлары шул хан заманында башлана.

177

Ыгына керү – ышыгына керү, баш салу.

178

Туктага, Туйгуҗа – Туктамыш ханның бабасы белән атасы.