Идегәй. Татар халык дастаны. Эпосы, легенды и сказания

– аксөяк, феодал.

      19

      Йөгенү – бер аякка тезләнеп хөрмәт күрсәтү, реверанс, баш ору.

      20

      Томшыгы тома – борын очы яссы, тупас, үткен түгел.

      21

      Шил – кайтыш.

      22

      Кур – кымызның ачыткы төбе.

      23

      Телен алмау – сүзенә илтифат итмәү.

      24

      Кас дошман – җан алырга йөргән дошман, халык телендә «хас дошман» рәвешендә дә әйтелә.

      25

      Кон – чырай.

      26

      Чыңгыз – Чыңгыз хан (Тимучи, 1155–1227 еллар тирәсе). Ул 1206 елдан Монгол импе-риясенең ханы булган, Азиягә һәм Көнчыгыш Европага яулап алу походлары оештырган.

      27

      Агыр йорт – хөрмәтле йорт.

      28

      Салык – салым.

      29

      Түрәсез калган киң йортның – Туктамыш хан тәхеткә килер алдыннан Сарай беркадәр вакыт хансыз тора.

      30

      Түрәсен көтү – хөкем йөртү.

      31

      Ырыс – бәхет.

      32

      Җүя – логик нәтиҗә.

      33

      Дәрваза – шәһәр капкасы.

      34

      Ямчыгыл – почта йөртүче, ям – почта.

      35

      Фареван – муллык, иркенчелек.

      36

      Икселмәс – кимемәс.

      37

      Индеге – хәзерге.

      38

      Шур татыр – тозлы җир һәм тозлы су.

      39

      Мангыттан азган чал татар – Туктамыш хан үзе монгол нәселеннән булганлыктан, Котлыкыя бине татар дип хурлый.

      40

      Пәридән булган анасы – Идегәйнең анасы җен кызы, пәри яки шүрәле булуы турында бик күп вариантта легендалар бар.

      41

      Чаңырак – җәйләүдәге күчмә киез өйләрнең түбә алкасы.

      42

      Аталык – хан балаларын тәрбия итүче. Зарыйлык белән килүчеләрнең зарын ханга җиткереп торучыларны да шулай атаганнар.

      43

      Пир – карт, җитәкче.

      44

      Дуадак – ялгыз; нәселе киселгән оясыз казны дуадак каз диләр.

      45

      Кол язарда – кол ялгышканда.

      46

      Кайт – кайтыш, йомшак, ким.

      47

      Салкын Таш – җәза мәйданы булган урын.

      48

      Чүң – зур.

      49

      Үрт салу – үрләтеп ут салу.

      50

      Идегәй – легендаларда Идегәйнең табылдык бала булуы әйтелә. Ул итектән табыла яки итек эчендә үлемнән сакланып кала һәм бу аңа Идегәй исеме бирелүгә бер сылтау итеп күрсәтелә. Идегәй үзе 1419 елда Алтын Урда сарай аристократиясенә каршы сугышта үте-релгән, тарихта билгеле бер шәхес, халыкның легендар батыры.

      51

      Фирасәт – үтә күрүчәнлек, үтә зирәклек.

      52

      Җәй – җәя.

      53

      Уй – чокыр, уйсу җир, уелган