Идегәй. Татар халык дастаны. Эпосы, легенды и сказания

син яу ачтың,

      Батыр булып алга бастың,

      Батырлыгың күрсәт, мордар,

      Суны үтеп нигә качтың?

      Аваз бирде Идегәй:

      – Таймам баскан юлымнан,

      Салмам сөңге кулымнан,

      Салмам калкан иңемнән,

      Яу җыярмын илемнән.

      Яуга тиңдәш яу җыйсам,

      Идел суын кичәрмен,

      Кем батыр да кем куян —

      Шул чагында ил күрер.

      Җакталы тунның эчендә

      Җак җоннары чәчелеп,

      Идел аша чакырып,

      Җанбай анда тулгайдыр:

      – Идегәй би, дусым, ай!

      Идегәй би, дусым, ай!

      Ханың-ияң чакырадыр,

      Борылып Идел кичсәнә!

      Кайтсана, Идегәй, кайтсана!

      Каерылып атың башын тартсана!

      Кайтып өең тапсана!

      Иңсәсе биек Бүз Урдага[198]

      Иңкәеп сәлам бирсәнә!

      Ирене юка чынаяк,

      Хан-ияң бал бирәдер,

      Ханәшләр тоткан сараяк,

      Сүрәтмәле сөт кымыз

      Кулыннан коеп бирәдер,

      Эчсәнә, Идегәй, эчсәнә!

      Ияренең кашы алтын,

      Йөгәненең башы алтын,

      Колагын бездәй кадаган,

      Кәгелен[199] кыздай тараган,

      «Чу!» дигәндә, очкан кошны

      Узып китмәгә яраган,

      Йөргәндә эзен санаган,

      Notes

      1

      Туктамыш (?–1406) – 1380 елдан башлап хакимлек иткән Алтын Урда ханы, Җучи хан нәселе дәвамчысы. Аксак Тимер явында (1389–1395) җиңелә, Тимер Котлыг хан тарафын-нан тар-мар ителә (1398–1399).

      2

      Күчә – урам.

      3

      Алтын Таш – Сарай шәһәрендәге хан бистәсе.

      4

      Суна – кыр үрдәгенең сирәк очрый торган бер төре.

      5

      Кош чөю – өйрәтелгән ау кошлары белән җәнлек аулау, кошны кулдан чөеп җибәрү.

      6

      Ул дәрья дигәне – Җаек, бу дәрья дигәне – Идел, ягъни Иделдән ары – Җаек, Җаектан ары – Сырдәрья дигән сүз.

      7

      Әмир Бырлас Шаһ Тимер – Аксак Тимер (Тимерләнк, Тимерлан, Тимур, 1336–1405), Ур-та Азия дәүләт эшлеклесе, полководец, 1370 елдан – әмир, чыгышы белән Бырлас ыруын-нан. Башкаласы Сәмәрканд булган дәүләт төзегән, Алтын Урданы тар-мар иткән, Иранга, Кавказ артына, Һиндстанга, Кече Азиягә һ.б. талау походлары ясаган.

      8

      Ак Түбә – елга һәм түбә исеме. Алтын Урда чорында Иделдән алып Сырдәрьягача булган җирләр Ак Түбә һәм Ак Урда дип йөртелгән.

      9

      Кур – кымыз ачыткысы, кымыз төбе.

      10

      Тугры – кош кундыра торган агач. Бу сүзнең «тур, тургач» рәвешендә әйтелеше дә очрый.

198

Бүз Урда – Ак Урда.

199

Кәгел – атның маңгай ялы.