Идегәй. Татар халык дастаны. Эпосы, легенды и сказания

миннән каты булса да,

      Кобогыл миңа үч булмас,

      Синең дигән һич булмас,

      Һич булмас, ай, һич булмас!

      Йәникә ханәш анда әйтте:

      – Яхшы атаның баласы —

      Җантимердән туган Кобогыл,

      Ул сиңа яу булмаса,

      Ул сиңа үч булмаса,

      Мин дигән һич булмаса,

      Тугыз ирең чакырткыл,

      Ерауларың алдыргыл,

      Сынчыларың сынаткыл,

      Өлкән бер туй кылдыргыл,

      Ул кемлеген сынаткыл,

      Анда мәлем[96] кылдыргыл,

      Кобогыл дигән кем икән,

      Кем икән әй, кем икән?

      Туктамыштай олы хан

      Аптырады, әйләнде,

      Әйләнеп киңәш тапмады,

      Тугыз ирен чакыртты.

      Берәвен өйгә ингезеп,

      Туктамыш хан анда әйтте:

      – Иңсәңә суксам – иңкәймәс[97],

      Искемне бирсәм – иләмәс[98],

      Исәнтәй углы Ходайбирде батырым,

      Син бер кереп тулгачы[99]! – дип иде,

      Иңкәеп өйгә кергәчтән,

      Кул кушырып торгачтан,

      Тора биреп тулгады,

      Әйтеп иде бер сүзне,

      Аның бу сүзе якмады[100],

      Күңеленә ятмады,

      Аны: Өйдән чык, – диде.

      – Карт бүредәй кашкарган[101],

      Кап-караңгы төннәрдә

      Сансыз кулны башкарган,

      Көн дә сөңге сындырган,

      Сөңгесенә кеше мендергән,

      Ир күңелен тындырган,

      Алмаган яу куймаган,

      Эчсә канга туймаган,

      Илгә аз да яуга күп —

      Акбалтыр углы Уагым,

      Монҗыр углы Чуагым,

      Икәвең кереп тулгачы! – дип иде,

      Икәве килеп кергәчтән,

      Кул[102] кушырып торгачтан,

      Тулгап-тулгап салды иде,

      Болар сүзе якмады.

      Күңеленә ятмады,

      – Икең дә өйдән чык! – диде.

      – Күчкәндә күчең[103] әйләнгән,

      Исфаһан[104] кылыч бәйләнгән,

      Яу карасын күргәндә,

      Явар көндәй турланган,

      Китәр коштай сайланган,

      Ярашык[105] аттай ярсынган,

      Аргымак аттай типсенгән

      Аргыннарның башы идең,

      Кара Куҗа батырым,

      Син бер кереп тулгачы! – дип иде,

      Иңкәеп өйгә кергәчтән,

      Кул кушырып торгачтан,

      Ул да тулгап салды иде,

      Аның да сүзе якмады,

      Күңеленә ятмады,

      Аны: – Өйдән чык! – диде.

      Туктамыштай олы хан

      Аптырады, йөдәде,

      Як-ягына карады:

      – Бу җыенның эчендә

      Кемнәр бар да кемнәр юк.

      Аптыраган көнемдә

      Тулгамага кешем юк!

      Нугай иле – авыр йорт,

      Аптырауда әйләнде,

      Әйләнеп киңәш тапмады,

      Һичбер адәм базалмый,

      Хан кашына килә алмый,

      Ханга җавап бирә алмый,

      – Тәкъсирлебез падиша,

      Без белмибез, – ди торды.

      Туктамыштай

96

Мәлем – мәгълүм.

97

Иңкәю – иелү.

98

Искемне бирсәм – иләмәс – ягъни иске киемне бүләк итеп бирсәм дә кадерсезгә кимәс.

99

Тулгау – тезмәләп әйтү, җырлау.

100

Якмады – йогышмады, ошамады.

101

Кашкару – чаллану.

102

Кул – гаскәрнең бер як канаты.

103

Күч – күчмәләрнең урыннан урынга күчүе.

104

Исфаһан – Иран шәһәре. Ул заманнарда Исфаһан осталары яхшы корыч коюлары белән данлы булганнар.

105

Ярашык – чабыш өчен алдан күнектереп куелган ат.