Miasto na skrzyżowaniu mórz i kontynentów. Отсутствует

cesarza Hsieng-tsunga (805–820) z kaganem Ujgurów w 821 r.28 To że kolejni następcy Konstantyna V, niezależnie od swoich poglądów teologicznych, pozwalali, aby ich małżonki i córki nosiły tzitzakion, może świadczyć o prestiżu, jakim cieszyła się w Konstantynopolu Irena z Chazarii29.

      Pierwsza małżonka cesarza Konstantyna V zmarła w 750 r., prawdopodobnie z powodu komplikacji poporodowych. Zgodnie z ówczesnymi zwyczajami pogrzebowymi dworu bizantyńskiego została pochowana w cesarskim mauzoleum zbudowanym przez Justyniana I przy kościele Świętych Apostołów. W przeciwieństwo do zwłok męża, które po Zwycięstwie Ortodoksji w 843 r. zostały sprofanowane, spalone i wrzucone do morza przez zwycięskich ikonodulów, ciało Ireny z Chazarii pozostało nienaruszone przynajmniej do późnego średniowiecza, do czasu kiedy cesarskie sarkofagi najpierw zostały splądrowane przez krzyżowców w 1204 r., zaś kościół Świętych Apostołów zburzony przez osmańskich zdobywców wkrótce po 1453 r.303

      Obie cesarzowe z Chazarii urodziły synów, uwzględnianych w aklamacjach i oficjalnych dokumentach jako przyszłych władców Bizancjum. Dlatego dwóch zrodzonych w tych związkach małżeńskich synów publicznie proklamowano z woli ich cesarskich ojców współpanującymi cesarzami. Syn cesarzowej Ireny, któremu nadano imię Tyberiusz, urodził się w ojczyźnie swojej matki prawdopodobnie w 704 lub w 705 r. Do Konstantynopola przypłynął wkrótce po restauracji rządów ojca, niezwłocznie został również publicznie ogłoszony sukcesorem Justyniana II304. W okresie drugiego panowania swojego ojca jako kilkuletni chłopiec uczestniczył w ważnych ceremoniach państwowych. Charakterystycznym przykładem tej aktywności był udział Tyberiusza w uroczystościach związanych z przybyciem do Konstantynopola papieża Konstantyna w 711 r., odnotowany również przez kronikarzy Zachodu. Kiedy dostojny gość rozpoczynał swój adventus do stolicy cesarstwa, mały współcesarz wraz z patriarchą Cyrusem, patrycjuszami i pozostałymi senatorami witał biskupa Starego Rzymu na błoniach Hebdomonu305.

      Była to chyba ostatnia większa uroczystość publiczna, w której uczestniczył syn Ireny z Chazarii. Kilka miesięcy później Justynian II został obalony przez buntowników, którzy przypłynęli z Chersonu, uzyskawszy wcześniej poparcie kagana Chazarów. Tyberiusz, nie mając prawdopodobnie jeszcze ukończonych 6 lat, został brutalnie zamordowany z polecenia uzurpatora Filipika-Bardanesa. Małego cesarza siłą oderwano od ołtarza w kościele Bogurodzicy w Blachernach, gdzie jego babka cesarzowa Anastazja bezskutecznie usiłowała uzyskać dlań azyl. Tyberiusza wyprowadzono ze świątyni i zabito, potem pochowano w położonym nieopodal kościele św. św. Kosmasa i Damiana306.

      Uśmiercony w tak okrutnych okolicznościach, Tyberiusz miał jeszcze swoje „życie pośmiertne”. Jak podają bizantyńskie i syryjskie kroniki, kilkanaście lat później już za panowania cesarza Leona III, wśród wziętych do niewoli przez muzułmanów i deportowanych do północnej Mezopotamii mieszkańców Pergamonu pojawił się człowiek imieniem Baszir podający się za cudem ocalonego syna Justyniana II. Samozwańcowi udało się dotrzeć przed oblicze Sulejmana, syna kalifa Hiszama II i uzyskać poparcie do swoich rzekomych praw do tronu cesarskiego. Z polecenia kalifa fałszywy Tyberiusz, przybrawszy cesarskie insygnia, został uroczyście powitany na ulicach Edessy i innych syryjskich miast przez miejscowych chrześcijan. Ostatecznie Umajjadzi zrezygnowali z pomysłu wykorzystania samozwańca, który z rozkazu kalifa został stracony przez ukrzyżowanie w 738 r.307

      Syn kolejnej chazarskiej księżniczki miał więcej szczęścia od poprzednika. Nie tylko bowiem dożył pełnoletniości, ale po śmierci cesarza Konstantyna V tylko on został proklamowany samodzielnym władcą, mimo iż posiadał jeszcze trzech młodszych przyrodnich braci z kolejnego związku małżeńskiego ojca. Do dziejów bizantyńskich przeszedł jako cesarz Leon IV (775–780) obdarzony przydomkiem Chazar (Λέων ὁ τούτου υἱὸς, ὁ καὶ προσονομασθεὶς ἀπὸ τῆς γεννησαμένης Χάζαρος). Aczkolwiek uzyskał swój przydomek z uwagi na pochodzenie matki, to nie zachowały się żadne świadectwa potwierdzające utrzymywanie przezeń kontaktów z Chazarią, równie intensywnych jak w wypadku jego rodziców. Leon IV panował krótko, zmarł bowiem już po pięciu latach rządów (8 września 780). Podobnie jak ojciec został pochowany w mauzoleum Justyniana przy kościele Świętych Apostołów. Jego ciało – mimo iż był gorliwym ikonoklastą – w przeciwieństwie do szczątków Konstantyna V nie zostało sprofanowane308.

      Do równie widocznych, aczkolwiek niestety anonimowych Chazarów, przybywających do Konstantynopola, można zaliczyć posłów, którzy docierali z kaganatu prawdopodobnie już od początku VIII stulecia. Brak danych, aby poselstwa chazarskie przybywały do stolicy państwa bizantyńskiego przed restauracją Justyniana II. Pierwsi kaganowie chazarscy, zaangażowani wówczas w budowę zrębów swojej hegemonii w Europie Wschodniej, prawdopodobnie początkowo nie poświęcali stosunkom z Bizancjum większej uwagi. Taki stan rzeczy nie mógł jednak trwać długo. Z racji swoich koneksji, prawdopodobnego pochodzenia z rodu Aszyna, byli jednak sukcesorami tradycji politycznej kaganatu tureckiego. Dla władców jego zachodniej części relacje z Bizancjum (Apurum) zawsze pozostały ważnym elementem ich polityki zagranicznej, stąd wątpliwe wydaje się, aby ich następcy zrezygnowali z takiego dziedzictwa. Justynian II szukający azylu w krainach północy dostarczył doskonałego pretekstu kaganowi Bäzirowi Jilbarsowi do aktywnego zaangażowania w problemy polityki bizantyńskiej. Restauracja cesarskich rządów potomka rodu heraklijskiego, niezależnie od wsparcia udzielonego przez bułgarskiego władcę Terweła, mogła wynikać z linii politycznej obranej przez kagana Bäzira Jilbarsa i jego doradców. Podobnie, w następnych latach Bäzir Jilbars lub jego anonimowy następca z powodzeniem wspierał kolejnego uzurpatora (Filipik Bardanes), zaś kagan Wirchor zawarł przymierze z Leonem III. Chociaż w wypadku tej pierwszej fazy relacji bizantyńsko-chazarskich zachowane źródła informują wyłącznie o dyplomatycznych inicjatywach samych Bizantyńczyków, brak jest bezpośrednich potwierdzeń obecności znanych z imienia posłów kagana w Konstantynopolu. Należy jednak mieć na uwadze fakt, że mamy tu do czynienia z obrazem ukształtowanym wyłącznie w narracji historycznej Bizantyńczyków. Kolejni cesarze lub pretendenci również mogli podejmować starania o uzyskanie wsparcia Chazarów, co zapewne wpłynęło na formę zachowanych relacji pisanych.

      Odmiennie będzie to wyglądać w późniejszych czasach, kiedy władcy kaganatu sami podejmowali inicjatywę współpracy z Bizancjum celem uzyskania korzyści natury wyznaniowej lub wojskowej. Jednak nawet w wypadku opisu takich działań dyplomatycznych, z których bezpośrednio wynika, że posłowie chazarscy przybywali do Konstantynopola, to nie zostały zarejestrowane ich imiona. Prawidłowość ta odnosi się do trzech znanych wypadków, kiedy chazarskie poselstwa dotarły do stolicy cesarstwa w IX–X w.

      Dowodu na przybycie pierwszego z nich do Konstantynopola w 833 r. dostarcza powstała prawdopodobnie w kolejnym stuleciu tzw. Kontynuacja Teofanesa. Przekaz został również potwierdzony w tekście O zarządzaniu państwem oraz w kronice Jana Skylitzesa:

      W tym czasie kagan Chazarii i jej pech wysłali do autokratora Teofila posłów z prośbą (κατὰ δὲ τὸν αὐτὸν καιρὸν ὅ τε χαγάνος Χαζαρίας καὶ ὁ Πέχ πρὸς τὸν αὐτοκρᾴτορα Θεόφιλον ἔπεμπον πρεσβευτάς), aby zbudował im twierdzę Sarkel (nazwa oznacza Biały Dom), położoną nad rzeką Tanais, rozgraniczającą kraj Pieczyngów od Chazarów, gdzie na zmianę stale pełni służbę trzystu chazarskich strażników. W odpowiedzi na ich prośby i błagania Teofil wysłał spatarokandydata Petronasa309.

      W

301

 Uprzednio chińscy posłowie wynegocjowali, że księżniczce będzie przysługiwał tytuł katun zastrzeżony dla głównej małżonki kagana. Następnie narzeczona przybyła do siedziby przyszłego małżonka. Po wstępnym powitaniu przez dostojników gospodarza: Kagan wszedł do pałacu i usiadł obrócony ku wschodowi. Opodal rozbito jurty z wojłoku dla poselstwa. ,..,, [podkreśl. – J.D.]. Powtórnie wyszła i się pokłoniła. Potem usiadła do lektyki, którą dziewięciu dostojników na plecach obniosło dziewięć razy w prawą stronę dookoła obozu. Następnie wysiadła z lektyki, weszła do pałacu i usiadła obok kagana, również zwracając się twarzą ku wschodowi. Wówczas kolejno stanęli i przedstawiali się jej dygnitarze. Powyższy opis możemy potraktować jako potwierdzenie, że pewne elementy kultury tureckich koczowników były akceptowane nie tylko przez dwór bizantyński, ale również przez niektóre postacie z kręgu elit Państwa Środka. Cf. N.Ju. Bičurin, Sobranije svedenij o narodach obitavšich w Srednej Azii v drevnie vremena, t. I, Moskva–Leningrad 1950, s. 333; D. Sinor, The Uighurs, [in:] The Cambridge History of Early Inner Asia…, s. 325–326.

302

 Nazwa tego stroju jest zresztą jedyną wskazówką pozwalającą na rekonstrukcję oryginalnego imienia tej cesarzowej. Cf. P. Golden, Khazar Studies…, s. 175–176.

303

 Konstantyn Porfirogeneta, O ceremoniach, II, 42, s. 645, 10–12. Cf. G. Downey, The Tombs of the Byzantine Emperors At the Church of the Holy Apostles in Constantinople, JHS 79, 1959, s. 31, 33; Ph. Grierson, The Tombs and Obits of the Byzantine Emperors (337–1042), DOP 16, 1962, s. 30.

304

 Nicefor, patriarcha Konstantynopola, Zarys historii, 42, 75–77, s. 104–105. Cesarski status Tyberiusza potwierdza wspólna bulla Justyniana II i jego syna, na której zostały przedstawione sylwetki dwóch współpanujących. Cf. G. Zacos, A. Veglery, Byzantine Lead Seals, vol. I, 1, Basel 1972, nr 29, s. 27–28. Cf. PBI, s.v. Tiberios 4.

305

 Księga papieska, 90.

306

 Nicefor, patriarcha Konstantynopola, Zarys historii, 45, 92–105, s. 112–113; Teofanes, AM 6203, s. 380; Bar Hebraeus, s. 105–106.

307

 Teofanes, AM 6229, s. 411; Kronika 1234 roku, 165, s. 242–243; Bar Hebraeus, s. 110; cf. PBI, s.v. Beser 2.

308

 Konstantyn Porfirogeneta, O ceremoniach, II, 42, s. 645, 15–17. Cf. PBI, sv. Leo 4 (zawierający przegląd materiałów źródłowych związanych z osobą tego cesarza); I. Rochow, Byzanz…, s. 164–165; P.A. Hollingsworth, Leo IV the Khazar, [in:] ODB, vol. II, s. 1209.

309

 Kontynuacja Teofanesa, III, 28, s. 122, 19 – 123, 3. Cf. Konstantyn Porfirigeneta, O zarządzaniu państwem, 42, 27–28, s. 182–183; Jan Skylitzes, s. 73, 78–79. Wymieniony w tekście chazarski dygnitarz to współrządzący z kaganem beg (bäk/bäg). Jest to jedna z nielicznych bizantyńskich informacji potwierdzająca funkcjonowanie politycznej diarchii w państwie chazarskim. Cf. P.B. Golden, Khazar Studies…, s. 162–163.