Miasto na skrzyżowaniu mórz i kontynentów. Отсутствует

jednym z głównych celów takiej zsyłki było maksymalne utrudnienie kontaktu wygnańca z Miastem, lokalizacja miejsc, w których zostali decyzją władz umieszczeni, może wskazać, jaki rodzaj komunikacji potencjalnie ułatwiał, a jaki utrudniał kontakt pechowego hierarchy z jego stołecznymi zwolennikami.

      Urząd biskupa Konstantynopola we wczesnym okresie bizantyńskim nie należał do najpewniejszych. Od konsekracji miasta do końca VI w. deponowanych zostało aż 11 stołecznych biskupów, a zatem co trzeci hierarcha. Przyczyny depozycji były różnorodne, oczywiście najczęściej miały charakter religijny, czasami jednak o usunięciu hierarchy decydowały względy polityczne. Niniejszy artykuł nie ma na celu szczegółowego rozpatrywania przyczyn depozycji, koncentruje się natomiast nad miejscem, do którego deponowani biskupi byli zsyłani, jeżeli w ogóle do tego dochodziło. Należy bowiem rozróżnić między pozbawieniem biskupa urzędu (z reguły w kanoniczny sposób na mocy synodalnej decyzji biskupów), a prawem wydanym przez cesarza194, które nakazywało pechowemu hierarsze opuszczenie Miasta i (choć nie zawsze) umieszczenie go w konkretnym miejscu zsyłki.

      Pierwszym stołecznym biskupem, który został wygnany w omawianym okresie był Paweł, trzykrotnie lub czterokrotnie deponowany195. Pochodził z Tesaloniki, przed swym wyniesieniem do godności biskupa Konstantynopola pełnił funkcję lektora tamtejszego Kościoła i sekretarza biskupa Aleksandra. Po śmierci tego ostatniego został wybrany ok. 337 r. jego następcą196. Wybór nie był konsultowany z cesarzem Konstancjuszem II, co spowodowało jego niezadowolenie i doprowadziło do pierwszego wygnania hierarchy i zastąpienia go Euzebiuszem z Nikomedii197. Po śmierci Euzebiusza Paweł powrócił na biskupi tron, spowodowało to jednak niezadowolenie arian, które przerodziło się w zamieszki, w wyniku których śmierć poniósł magister equitum Hermogenes198. Dało to cesarzowi pretekst do ponownego usunięcia w 342 r. Pawła z Konstantynopola. Paweł uzyskał jednak poparcie papieża Juliusza i cesarza Konstansa, pod którego naciskiem Konstancjusz zmuszony był przywrócić biskupa na tron stołeczny199. Na początku 350 r. Konstans zmarł, a Paweł został oskarżony o udział w buncie Magnencjusza200 i ostatecznie wygnany ze stolicy. Zmarł w miejscu zesłania rok później.

      W czasie pierwszego wygnania, które nastąpiło ok. 337 r., Paweł został skierowany do bliżej nieokreślonego miejsca, z którego zbiegł, gdyż następnie przebywał w Rzymie201. W 342 r. wypędzono go natomiast, według relacji Atanazego z Aleksandrii202, do mezopotamskiej Singary203, a następnie do Emesy204, skąd ponownie zbiegł205. Z kolei w 344 r. został przewieziony do Tesaloniki206, skąd uciekł i udał się do Italii. W 351 r., po śmierci cesarza Konstansa, Konstancjusz II wygnał Pawła po raz ostatni: biskup został umieszczony w Kukuzos207 w Kapadocji, gdzie zmarł208.

      Kolejnym wygnanym hierarchą był Macedoniusz, biskup Konstantynopola od 342 do 346 r. i od 351 do 360 r. Po raz pierwszy został biskupem stolicy po usunięciu z niej Pawła. Ponieważ ten ostatni uzyskał zdecydowane wsparcie Konstansa, Konstancjusz II zmuszony był go przywrócić na biskupstwo Konstantynopola, Macedoniusz zaś musiał z niego zrezygnować i wycofać się do prywatnego kościoła. Po śmierci Konstansa został przywrócony209, ale w 358 r. zaczął tracić cesarskie poparcie. Zdecydował się przenieść ciało zmarłego cesarza Konstantyna I z rozpadającego się grobowca w inne miejsce. Konstancjusz rozgniewał się na Macedoniusza, gdyż ten przeniósł ciało jego ojca bez uzgodnienia tego z obecnie panującym210. Na synodzie, jaki Konstancjusz II zorganizował w Konstantynopolu na przełomie 359 i 360 r., potępiono homojouzjan, a Macedoniusz znalazł się na czele deponowanych biskupów. 27 stycznia 360 r. został zastąpiony arianinem Eudoksjuszem, a sam wygnany został do rodzinnego majątku w Bitynii, gdzie niedługo później zmarł211.

       Ewagriusz (zm. ok. 380) został w burzliwych okolicznościach biskupem Konstantynopola w 370 r.212 We wcześniejszym okresie był jednym z konstantynopolitańskich duchownych, konsekrowany zaś został na biskupa przez deponowanego biskupa Antiochii Eustacjusza, co spowodowało krwawe rozruchy. W odpowiedzi na te wydarzenia cesarz Walens kilka miesięcy później wygnał go do nieznanej nam miejscowości, prawdopodobnie w Tracji, gdzie przebywał aż do śmierci213.

      Ostatnim stołecznym biskupem wygnanym w IV w. i ostatnim związanym ze sporem ariańskim był Demofil. Został on biskupem Konstantynopola w kwietniu 370 r. i pełnił swą posługę przez dekadę, jakkolwiek o jego episkopacie nie zachowało się wiele informacji214. Jego wybór nie odbył się w pokojowy sposób – towarzyszyły mu zamieszki i podział Kościoła stolicy, o czym wyżej wspomniano. Zwolennicy credo nicejskiego wybrali na swego biskupa Ewagriusza. Demofil zyskał jednak poparcie cesarza Walensa, co oznaczało wygnanie nicejskiego kontrkandydata. 24 listopada 380 r. do stolicy przybył cesarz Teodozjusz I, zdecydowany zwolennik postanowień Nicei, a to oznaczało utratę biskupiego tronu przez Demofila. Cesarz wprawdzie obiecał mu zachowanie urzędu, jeżeli podpisze nicejskie wyznanie wiary, ale Demofil odmówił i wycofał się wraz ze swymi zwolennikami do kościoła położonego poza murami miasta215. Według Filostorgiusza216 Demofil udał się do miasta Beroi217, gdzie pełnił wcześniej urząd biskupa218. Nie wiadomo jednak kiedy nastąpiło wygnanie Demofila, gdyż jeszcze w czasie obrad synodu w Konstantynopolu w 383 r. reprezentował on konstantynopolitańskich arian219.

      Jednym z najsłynniejszych biskupów wygnanych z Konstantynopola był Jan Chryzostom220. Jan pochodził z Antiochii, gdzie uzyskał retoryczne wykształcenie i gdzie prowadził życie ascetyczne. Po kilkuletnim pobycie na pustkowiu powrócił do rodzinnego miasta i tam przyjął święcenia kapłańskie, zyskując sławę wybitnego kaznodziei. Jesienią 397 r. został biskupem Konstantynopola, rychło jednak zraził do siebie wiele stołecznych środowisk, w tym żonę cesarza Arkadiusza – Eudoksję. W lipcu 403 r. w czasie synodu w Dębie, po azjatyckiej stronie Bosforu, został deponowany przez zgromadzonych tam biskupów, którym przewodził patriarcha Aleksandrii Teofil221. Egzekwując wyrok synodu, władze nakazały przewiezienie Jana do Prenetum, między Helenopolis i Nikomedią, a zatem w niedalekim sąsiedztwie stolicy222. Miał to być prawdopodobnie pierwszy etap wygnania, nie wiemy wszakże, dokąd ostatecznie miał Jan trafić, gdyż władze zmieniły zdanie. Ponowne wygnanie nastąpiło 20 czerwca 404 r. Jan został przewieziony do Nikomedii, a następnie do Nicei. Ostatecznie został zesłany do Kukuzos223. W połowie lata 407 r. wydano edykt cesarski nakazujący przeniesienie Jana w trybie pilnym do Pityus224 na wschodnim wybrzeżu Morza Czarnego. W

194

O wygnaniu jako sankcji karnej cf. I. Milewski, Depozycje i zsyłki biskupów w Cesarstwie Wschodniorzymskim (lata 325–451), Gdańsk 2008, s. 279–286.

195

 Sokrates, II, 6–7, 13, 16, 26, s. 96–97, 104–105, 107–108, 135; Sozomen, III, 3–5, 7, 9. IV, 2, s. 104–106, 109–110, 112, 140–141; Teodor Lektor, 57 i 84, s. 29 i 41; Teofanes, AM 5849, s. 42. I. Milewski (Depozycje i zsyłki biskupów…, s. 356–357) uważa, że Paweł był deponowany czterokrotnie odpowiednio w latach 337, 341, 342/343 oraz 350/351. W tradycyjnej historiografii mowa jest o trzech zsyłkach (339, 342, 351), cf. M. Simonetti, La crisi ariana nel IV secolo, Roma 1975, s. 132–133, przyp. 104. O Pawle cf. W. Tafler, Paul of Constantinople, HTR 43, 1950, s. 30–92; G. Dagron, Naissance d’une capitale, Constantinople et ses institutions de 330 à 451, Paris 1974, s. 425–435; D. Spychała, Saint Paul et Macedonius ou la lutte pour le thrône de l’évêque de Constantinople sous le règne de Constance II, [in:] Studia Lesco Mrozewicz ab amicis et discipulis dedicata, ed. S. Ruciński, C. Balbuza, Ch. Królczyk, Poznań 2011, s. 377–390.

196

 Data rozpoczęcia episkopatu przez Pawła jest przedmiotem sporu w literaturze – cf. I. Milewski, Depozycje i zsyłki biskupów…, s. 131.

197

 O Euzebiuszu cf. C. Luibheid, The Arianism of Eusebius of Nikomedia, ITQ 43, 1976, s. 3–23.

198

 O Hermogenesie cf. PLRE, vol. I, s. 422–423 (Hermogenes 1). O wydarzeniach tych cf. P. Filipczak, Bunty i niepokoje w miastach wczesnego Bizancjum (IV wiek n.e.), Łódź 2009, s. 123–124 oraz M.B. Leszka, Kościół i jego wpływ na życie mieszkańców Konstantynopola, [in:] Konstantynopol – Nowy Rzym. Miasto i ludzie w okresie wczesnobizantyńskim, red. M. J. Leszka, T. Wolińska, Warszawa 2011, s. 357–358.

199

 Sokrates, II, 22, s. 123; Sozomen, III, 20, s. 133–134. Cf. M. Simonetti, La crisi ariana…, s. 188, przyp. 41.

200

 O buncie Magnencjusza cf. J.F. Drinkwater, The revolt and ethnic origin of the usurper Magnentius (350–53) and the rebellion of Vetranio (350), Chi 30, 2000, s. 131–159.

201

 Teodoret, Historia kościelna, II, 5, s. 99; Sozomen, III, 7–8, s. 109–111.

202

 Atanazy z Aleksandrii, Historia arian, 7, 3, s. 186. Według Timothy’ego Barnesa (Athanasius and Constantius. Theology and Politics in the Constantinian Empire, Cambridge 1993, s. 212–214) cesarz nakazał mu jedynie opuścić Konstantynopol. Biskup udał się wówczas do na dwór cesarza Konstansa do Trewiru.

203

 Singara (obecnie Balad Sinjar w północno-zachodnim Iraku) twierdza w północnej Mezopotamii, która stanowiła ważny punkt w systemie obronnym Rzymian na pograniczu rzymsko-perskim, cf. F.H. Weissbach, Singara, [in:] RE, zweite Reihe, Bd. III, kol. 232–233. D. Oates, Studies in the Ancient History of Northern Iraq, Oxford 1968, s. 100–106 oraz D. van Berchem, Recherches sur la chronologie de Syrie et de Mésopotamie, Sy 31, 1954, s. 265–267.

204

 Emesa (obecnie Homs w Syrii) miasto w prowincji Phoenicia Libanensis na przecięciu się szlaków lądowych z Palmyry do Morza Śródziemnego i z Damaszku na północ. Miejsce licznych pielgrzymek po odkryciu w miejscowym klasztorze w 453 r. głowy Jana Chrzciciela, przechowywanej następnie w kościele katedralnym, cf. I. Benzinger, Emesa, [in:] RE, Bd. V, kol. 2496–2497 oraz M.M. Mango, Emesa, [in:] ODB, vol. I, s. 690.

205

 G. Dagron, Naissance d’une capitale…, s. 430–432 sugeruje, że Paweł nie został wygnany na Wschód, lecz do Tesaloniki, datując to wygnanie na rok 338/339.

206

 Sokrates, II, 16, s. 108; Sozomen, III, 9, s. 111–112; Teofanes, AM 5849, s. 42.

207

 Kukuzos (obecnie Göksun w Turcji) miasto w Kapadocji (następnie w Armenii II), położone przy drodze wiodącej z Cezarei do Anazarbos i z Komany do Melitene, w pobliżu źródeł rzeki Pyramus, cf. Ruge, Kokusos, [in:] RE, Bd. VI, kol. 1065. G. Dagron, Naissance d’une capitale…, s. 427 uważa, że tego ostatecznego wygnania Pawła dotyczą informacje Atanazego, umieszczające wygnańca w Singarze i Emezie.

208

 Sokrates, II, 26, s. 135; Sozomen, III, 9, s. 111–112 oraz IV, 2, s. 140–141; Atanazy z Aleksandrii, Historia arian, 7, 3, s. 186. Cf. M. Simonetti, La crisi ariana…, s. 214–215; D. Spychała, Saint Paul et Macedonius…, s. 386; idem, Cesarze rzymscy a arianizm od Konstantyna Wielkiego do Teodozjusza Wielkiego (312–395), Poznań 2007, s. 109.

209

 Sokrates, II, 26–27, s. 136–137; Sozomen, IV, 2, s. 141. Cf. G. Dagron, Naissance d’une capitale…, s. 432; M.B. Leszka, Kościół i jego wpływ…, s. 357–359.

210

 Sokrates, II, 38, s. 167–168; Sozomen, IV, 21, s. 171.

211

 Sozomen, IV, 26, s. 182. Cf. I. Milewski, Depozycje i zsyłki biskupów…, s. 358; G. Dagron, Naissance d’une capitale…, s. 436–442.

212

 Sokrates, IV, 14, s. 244; Sozomen, VI, 13, s. 254–255. Cf. G. Dagron, Naissance d`une capitale…, s. 446.

213

 Sokrates, IV, 15, s. 244. Tekst Sokratesa jest tu wprawdzie niejasny, gdyż mówi on, że cesarz wygnał Eustacjusza do miasta Bizya w Tracji, zaś Ewagriusza do innej miejscowości (s. 244, 22–23: Εὐστάϑιος μὲν οὖν ἐν Βιζύῃ τῆς Θρᾴκης πόλει περιωρίζετο˙ Εὐάγριος δὲ εἰς ἄλλον τόπον). Z kontekstu można jednak domniemywać, że owo miejsce również znajdowało się w Tracji. Przekaz Sokratesa powtarza Sozomen, VI, 13, s. 255, 1–3.

214

 Sokrates, IV, 14, s. 244 i V, 7, s. 278; Sozomen, VI, 13, s. 254 i VII, 5, s. 306–307; Filostorgiusz, IX, 8; IX, 10; IX, 13–14; IX, 19, s. 119–122, 125. Cf. G. Dagron, Naissance d`une capitale…, s. 446–450.

215

 Sokrates, V, 7, s. 278; Sozomen, VII, 5, s. 306–307; CTh, XVI, 5, 6; I. Milewski, Depozycje i zsyłki biskupów…, s. 210.

216

 Filostorgiusz, IX, 19, s. 125, 12–13: ὧν εἷς ᾖν καὶ ὁ Δημόφιλος˙ ἀπελαθεὶς δὲ τὴν ἑαυτοῦ πόλιν καταλαμβάνει τὴν Βέρροιαν.

217

 Beroa (Beroja, obecnie Veria w północnej Grecji), miasto położone u stóp góry Bermios w prowincji Macedonia I, 73 km na południowy zachód od Tesaloniki – cf. E. Oberhummer, Beroia, [in:] RE, Bd. III, kol. 304–306.

218

 Filostorgiusz, IX, 8, s. 119.

219

 Sokrates, V, 10, s. 284; Sozomen, VII, 12, s. 315–316.

220

 Literatura poświęcona osobie Jana Chryzostoma jest bardzo bogata, stąd pozwolę sobie odesłać Czytelników jedynie do dwóch monografii jemu poświęconych: Ch. Baur, Der heilige Johannes Chrysostomus und seine Zeit, Bd. I–II, München 1929–1930 (nadal podstawowe opracowanie) oraz J.N.D. Kelly, Złote usta. Jan Chryzostom – asceta, kaznodzieja, biskup, tłum. K. Krakowczyk, Bydgoszcz 2001.

221

 Palladiusz, Dialog o życiu Jana Chryzostoma, 8, s. 230; Focjusz, Biblioteka, 59, s. 52–57; Sokrates, VI, 15, s. 336–338; Sozomen, VIII, 17, s. 371–373. Cf. I. Milewski, Depozycje i zsyłki biskupów…, s. 151–154; J.N.D. Kelly, Złote usta…, s. 225–240.

222

 Sokrates, VI, 16, s. 338–339; Sozomen, VIII, 18, s. 373–374.

223

 Palladiusz, Dialog o życiu Jana Chryzostoma, 3, s. 39. 11, s. 14–17; Sozomen, VIII, 22, s. 379; Teodoret, Historia kościelna, V, 34, s. 335.

224

 Pityus, na wschodnim wybrzeżu Morza Czarnego, położone ok. 75 km na północny zachód od Suchumi w Abchazji, ponad 1100 km drogą morską od Konstantynopola – cf. E. Diehl, Pityus, [in:] RE, Bd. XX, kol. 1883–1884.