został powołany na biskupi tron Konstantynopola na życzenie cesarza. Jego konsekracja dokonała się 10 kwietnia 428 r.227 Nowy biskup rychło znalazł się w konflikcie z wpływowymi grupami Miasta, a następnie w sporze chrystologicznym z patriarchą Aleksandrii Cyrylem. 22 czerwca 431 r. Nestoriusz został deponowany przez zgromadzenie cyryliańskie soboru w Efezie228. Nie oznaczało to jednak automatycznego usunięcia Nestoriusza, który cieszył się poparciem cesarza. Dopiero naciski monastycznego środowiska stolicy sprawiły, że cesarz zgodził się na jego depozycję, umieszczając pod strażą zarówno jego, jak i pozostałych deponowanych hierarchów wrogich Nestoriuszowi – Cyryla z Aleksandrii i Memnona z Efezu229. 4 września 431 r. cesarz, na wielokrotne prośby Nestoriusza, wydał zgodę na opuszczenie przezeń Efezu i powrót do antiocheńskiego klasztoru Euprepiusza230. Należy tu podkreślić, że Nestoriuszowi pozwolono powrócić do tego klasztoru jako wolnemu człowiekowi231. Mimo konsekracji nowego biskupa stolicy, aż do 433 r., większość biskupów wschodnich odmawiała obłożenia anatemą usuniętego biskupa i przyjęcia jego depozycji232. Ponadto po śmierci biskupa Maksymiana w kwietniu 434 r. pojawiły się plotki, że Nestoriusz może zostać przywrócony na swe dawne biskupstwo233. Dla dworu stało się jasne, że sytuacja nie ulegnie uspokojeniu, dopóki Nestoriusz, przebywając w Antiochii, będzie mógł mieć jakikolwiek wpływ na sprawy Kościoła. 3 sierpnia 435 r. cesarz wydał konstytucję skierowaną przeciwko zwolennikom Nestoriusza234. Nestoriusz został pozbawiony majątku i udał się do miejsca wygnania w Petrze235. Sporna pozostaje data zesłania, jakkolwiek najbardziej prawdopodobne jest, że doszło ono do skutku w drugiej połowie 435 r.236 Petra nie była jednak ostatecznym miejscem wygnania deponowanego biskupa i wydaje się, że po upływie stosunkowo krótkiego czasu od pierwszego wygnania, w drugiej połowie lat trzydziestych V w., został przeniesiony do Wielkiej Oazy w Egipcie237 i być może umieszczony w jednym z tamtejszych klasztorów, gdzie zmarł238.
Flawian był biskupem Konstantynopola od 446 do 449 r. Sobór efeski, który zebrał się 8 sierpnia 449 dla zbadania sprawy Eutychesa, zrehabilitował tego konstantynopolitańskiego mnicha, zaś Flawiana, który rok wcześniej doprowadził do jego usunięcia, deponował239. Flawian, obawiając się o swoje życie, próbował uzyskać azyl w kościele efeskim, ale uniemożliwiono mu to. Udało mu się natomiast schronić w zakrystii240. Biskup został następnie wygnany do Hypaipy w Lidii, gdzie zmarł241. Sporna pozostaje jednak zarówno data jego wygnania, jak i śmierci. Niektórzy badacze uważają, że wbrew powszechnie przyjętej relacji o śmierci Flawiana mającej nastąpić już 11 sierpnia 449 r. w wyniku brutalnego potraktowania go w czasie soboru i po jego depozycji, zmarł on dopiero w lutym 450 r.242
Przez niemal pół wieku po wygnaniu Flawiana biskupi Konstantynopola zachowywali do swej śmierci biskupi tron, jakkolwiek Bazyliskos pragnął usunąć patriarchę Akacjusza; dzięki jednak poparciu mnichów i ludności miasta ten ocalił swój urząd243. To niepowodzenie cesarza pokazuje zresztą, że z biegiem czasu pozycja stołecznego biskupa stała się na tyle mocna, iż niełatwo było go usunąć ze stolicy. Dopiero pod koniec V w. pozbawiony urzędu został biskup Eufemiusz244. Pochodził on z Apamei i był prezbiterem odpowiedzialnym w Kościele konstantynopolitańskim za pomoc dla ubogich245. Po śmierci patriarchy Frawity w marcu 490 r. został jego następcą246. Eufemiusz znany był z gorliwego przywiązania do postanowień soboru w Chalcedonie. Jednak to nie kwestie różnic doktrynalnych a sprawy polityczne zadecydowały o początku jego konfliktu z cesarzem Anastazjuszem, który zakończył się upadkiem biskupa, deponowanego w 496 r.247 Anastazjusz podejrzewał, bądź też uzyskał dowody współpracy Eufemiusza z Izauryjczykami, a to oznaczało konieczność usunięcia niewiernego biskupa oraz jego wygnanie248. Eufemiusz przebywał na wygnaniu najpierw w Euchaicie249, a następnie w Ancyrze250, gdzie zmarł w 515 r.
Podobny los spotkał jego następcę, Macedoniusza II251. Był on siostrzeńcem Gennadiusza, patriarchy Konstantynopola w latach 458–471252 i zwolennikiem postanowień soboru w Chalcedonie, lecz bardziej elastycznym od swego poprzednika, skłonnym zawrzeć kompromis z antychalcedońskim patriarchą Aleksandrii na bazie Henotikonu cesarza Zenona. Znalazł w swej polityce sojuszników na cesarskim dworze i odniósł spory sukces na Wschodzie, gdzie większość Kościołów zaakceptowała wspomniany kompromis253. Od roku 507 stał się dostrzegalny rozdźwięk między cesarzem a biskupem, co było związane z coraz wyraźniejszym sympatyzowaniem Anastazjusza z ruchem antychalcedońskim. W 511 r. Macedoniusz znalazł się też w ostrym sporze ze zwolennikami monofizytyzmu, Julianem z Halikarnasu i Sewerem, późniejszym biskupem Antiochii254. W nocy z 6 na 7 sierpnia 511 r. został przez władcę wygnany do Euchaity w Poncie255, zmarł zaś ok. 517 r. w Gangrze256.
Patriarcha Antym I257 przed wyniesieniem go do godności stołecznego patriarchy był biskupem Trebizondy, jednak porzucił swoje biskupstwo i oddał się życiu ascetycznemu w Konstantynopolu258. W roku 532/533 uczestniczył nawet jako chalcedończyk w dyspucie ze zwolennikami Sewera z Antiochii259. Po śmierci patriarchy Epifaniusza, która nastąpiła 5 czerwca 535 r., został jego następcą pod wpływem cesarzowej Teodory260, lecz rychło wzbudził w stolicy podejrzenia o wyznawanie poglądów monofizyckich. Stronnictwo monastyczne domagało się od niego wprost potępienia Eutychesa i Dioskura z Aleksandrii, biskup jednak odmówił261. W marcu 536 r. przybył do Konstantynopola papież Agapit I, który odmówił Antymowi komunii i oskarżył go o sprzeczne z kanonami wyniesienie do godności biskupiej262. Cesarz Justynian rychło usunął Antyma, który został następnie wypędzony z Konstantynopola263. Zwołany przez władcę synod (2, 6, 10, 21 maja i 4 czerwca 536 r., konkluzja 6 sierpnia tego roku) potępił Antyma za niekanoniczny sposób, w jaki objął tron w Konstantynopolu oraz za wyznawanie poglądów Eutychesa264. Jan z Efezu twierdzi natomiast, iż skorzystał z oferty cesarzowej Teodory i spędził w jej stołecznym majątku dwanaście lat, wiodąc surowe i ascetyczne życie. Odkryty został tam dopiero po śmierci cesarzowej, po czym pogodził się z cesarzem Justynianem i był przez niego do końca życia otaczany szacunkiem265. Dalsze jego losy i data śmierci nie są znane.
W
<p>227</p>
Sokrates, VII, 29, s. 377–378; Barhadbesabba z Arbaïa, Historia kościelna, 20–21, s. 521, 529–531.
<p>228</p>
ACO, t. I, 1, 2, s. 54–64; cf. A. de Halleux, La première session du concile d’Éphèse (22 juin 431), ETL 69, 1993, s. 79–81.
<p>229</p>
Nestoriusz, Księga Heraklidesa, s. 374–384.
<p>230</p>
ACO, t. I, 1, 7, s. 71, a także Nestoriusz, Księga Heraklidesa, s. 387; Nestoriana, s. 194, Barhadbesabba z Arbaïa, Historia kościelna, 25, s. 555–556.
<p>231</p>
Cf. G.A. Bevan, The Last Days of Nestorius in the Syriac Sources, JCSSS 7, 2007, s. 40. Inaczej chociażby J. McGuckin (Saint Cyril of Alexandria and the Christological Controversy. Its History, Theology, and Texts, New York 2004, s. 106), który niesłusznie uważa, że cesarz nie tylko deponował, ale i skazał Nestoriusza na wygnanie.
<p>232</p>
ACO, t. I, 1, 7, s. 164–165.
<p>233</p>
ACO, t. I, 4, s. 170 oraz Kallinik, Żywot Hypacjusza, 39, 1, s. 232.
<p>234</p>
CTh, XVI, 5, 66 oraz CJ, I, 5, 6. Cf. także tekst grecki w ACO, t. I, 1, 3, s. 68.
<p>235</p>
ACO, t. I, 1, 3, s. 67 oraz ACO, t. I, 4, s. 66. W czasach Nestoriusza Petra leżała na terenie Palestyny Trzeciej, której była stolicą – cf. W.E. Kaegi, A. Kazhdan, Petra, [in:] ODB, vol. III, s. 1642–1643.
<p>236</p>
Szczegółowe omówienie wątpliwości odnośnie do datacji wygnania Nestoriusza in: G.A. Bevan, The Case of Nestorius: Ecclesiastical Politics in the East, 428–451 CE, Toronto 2005, s. 274–278 (dysertacja doktorska).
<p>237</p>
Wielka Oaza (obecnie Khargêh), położona na Pustyni Libijskiej w Egipcie, ok. 200 km na zachód od Nilu – cf. J. Ball, Khargah Oasis. Its Topography and Geology, Cairo 1900.
<p>238</p>
Według fragmentu listu Nestoriusza do namiestnika Tebaidy, miał on zamieszkiwać w Oazie zwanej Oazą Ibisa, cf. Ewagriusz Scholastyk, I, 7, s. 14, 25 i 15, 23.
<p>239</p>
ACO, t. II, 1, 1, s. 191.
<p>240</p>
ACO, t. II, 2, s. 78.
<p>241</p>
Nestoriusz, Księga Heraklidesa, s. 494–495; Liberatus, XII, 75, s. 118; Marcelin Komes, s.a. 449, s. 19: in Epipam exulatus est. Cf. H. Chadwick, The Exile and Death of Flavian of Constantinople. A Prologue to the Council of Chalcedon, JTS 6, 1955, s. 19–20; K. Ilski, Sobory w polityce religijnej Teodozjusza II, Poznań 1992, s. 22–23, przyp. 71. Cf. I. Milewski, Depozycje i zsyłki biskupów…, s. 362. Hypaipa, miasto i biskupstwo w Lidii położone na drodze wiodącej z Efezu do Sardes, u stóp góry Aipos – cf. L. Bürchner, Hypaipa, [in:] RE, Bd. VIII, kol. 195–196.
<p>242</p>
Już Eduard Schwartz w pracy Publizistische Sammlungen zum acacianischen Schisma, München 1934, s. 174, przyp. 3 doszedł do wniosku, że Flawian zmarł w lutym 450 r. Teza ta, długo pomijana milczeniem, została gruntownie rozważona przez H. Chadwicka, The Exile and Death of Flavian of Constantinople…, s. 19–34, który chociaż odrzuca argumenty Schwartza i wyraźnie nie opowiada się za tym, to jednak wydaje się popierać wysuniętą przez niego datę śmierci Flawiana i wspiera ją nowymi argumentami.
<p>243</p>
O Akacjuszu i jego konflikcie z Bazyliskosem cf. R. Kosiński, Dzieje Akacjusza, patriarchy Konstantynopola w latach 471–489, USS 9, 2010, s. 63–97.
<p>244</p>
O Eufemiuszu cf. R. Kosiński, Euphemios, Patriarch of Constantinople in the Years 490–496, JÖB 62, 2012, s. 57–79.
<p>245</p>
Pseudo-Zachariasz, Historia kościelna, VI, 4, s. 5–6; Teofanes, AM 5981, s. 133. Według Pseudo-Zachariasza Eufemiusz miał kształcić się w Aleksandrii. Liberatus, XVIII, 127, s. 132, podaje z kolei Aleksandrię jako miejsce jego urodzenia, co wynika zapewne z pomieszania przez niego informacji zawartych u Pseudo-Zachariasza.
<p>246</p>
Teodor Lektor, 440, s. 122. Ewagriusz Scholastyk, III, 23, s. 121, wspomina z kolei o czterech miesiącach biskupich rządów Frawity. Cf. E. Schwartz, Publizistische Sammlungen zum acacianischen Schisma, s. 213, zwłaszcza przyp. 2; Ph. Blaudeau, Alexandrie et Constantinople (451–491). De l’histoire à la géo-ecclésiologie, Roma 2006, s. 234.
<p>247</p>
W kwestii spornej daty jego usunięcia cf. R. Kosiński, Euphemios, Patriarch of Constantinople in the Years 490–496, s. 75, przyp. 123.
<p>248</p>
Teodor Lektor, 449. 455, s. 126–127. 128; Teofanes, AM 5987, s. 139; Jerzy Mnich, s. 623–624; Synodicon Vetus 109, s. 92; Ewagriusz Scholastyk, III, 30, s. 126–127; Marcelin Komes, s.a. 495, s. 31.
<p>249</p>
Teodor Lektor, 457, s. 128 [= Jerzy Mnich, s. 625]; Teofanes, AM 5989, s. 140. Euchaita, miejsce zsyłek ważnych wygnańców, położona była w Poncie na zachód od Amazji, cesarz Anastazjusz podniósł ją do rangi miasta – cf. H. Grégoire, Géographie byzantine, BZ 19, 1913, s. 59–61 oraz C. Foss, Euchaita, [in:] ODB, vol. II, s. 737.
<p>250</p>
O Ancyrze jako miejscu i 515 r. jako dacie śmierci Eufemiusza informuje jedynie Wiktor z Tonnuny, s.a. 515.2, s. 32. Synodicon Vetus 115, s. 96 sugeruje, że Eufemiusz wraz z Macedoniuszem zmarł w Gangrze. Ancyra pełniła funkcję cywilnej i kościelnej metropolii prowincji Galacja. Stanowiła bardzo ważny punkt strategiczny i bazę wojskową. W V w. cesarze często spędzali lato w tym miejscu – cf. C. Foss, Ankyra, [in:] ODB, vol. I, s. 102.
<p>251</p>
O Macedoniuszu cf. W.H.C. Frend, The Fall of Macedonius in 511 – a Suggestion, [in:] Kerygma und Logos. Beiträge zu den geistesgeschichtlichen Bezeihungen zwischen Antike und Christentum. Festschrift für Carl Andresen zum 70. Geburtstag, hrsg. von A.M. Ritter, Göttingen 1979, s. 183–195 oraz E. Chatdzēantōniou, E thrēskeutikē politikē tou Anastasiou I(491–518). E stasē tou autokratora apenanti sto akakiano schisma kai tē monofysitikē erida, Thessalonikē 2009, s. 69–88.
<p>252</p>
Teodor Lektor, 458, s. 129.
<p>253</p>
Cf. W.H.C. Frend, The Fall of Macedonius in 511 – a Suggestion…, s. 185.
<p>254</p>
Teodor Lektor, 484, s. 138; Liberatus, XVIII, 134, s. 133; Jan z Bejt-Aftonii, Żywot Sewera, s. 236–237. Cf. F.K. Haarer, Anastasius I. Politics and Empire in the Late Roman World, Cambridge 2006, s. 145–151.
<p>255</p>
Ewagriusz Scholastyk, III, 32, s. 130; Wiktor z Tonnuny, s.a. 501, s. 26; Marcelin Komes, s.a. 511, s. 35; Teodor Lektor, 487, s. 138; Pseudo-Zachariasz, Historia kościelna, VII, 8, s. 28–33.
<p>256</p>
Teofanes, AM 6008, s. 161–162. Gangra (obecnie Çankırı w Turcji), stolica Paflagonii, położona nad dopływem rzeki Halys przy głównej trasie wiodącej z Galacji nad Morze Czarne. W V i VI w. Gangra była miejscem schyłek wielu prominentnych hierarchów kościelnych – cf. C. Foss, Gangra, [in:] ODB, vol. II, s. 821.
<p>257</p>
E. Honigmann, Anthimus of Trebizond, Patriarch of Constantinople (June 535–March 536), [in:] Patristic Studies, Città del Vaticano 1953, s. 185–193 oraz A. Grillmeier in collaboration with Th. Hainthaler, Christ in Christian Tradition, vol. II, From the Council of Chalcedon (451) to Gregory the Great (590–604), part II, The Church of Constantinople in the sixth century, transl. by J. Cawte and P. Allen, London 1995, s. 347–355.
<p>258</p>
ACO, t. III, s. 131, 134, 139; Jan z Efezu, Żywoty świętych Wschodu, 48, s. 685.
<p>259</p>
ACO, t. IV, 2, s. 169.
<p>260</p>
Pseudo-Zachariasz, Historia kościelna, IX, 19, s. 93–94.
<p>261</p>
ACO, t. III, s. 134, 179.
<p>262</p>
Liberatus, XXI, 146–147, s. 135–136.
<p>263</p>
Liberatus, XXIII, 159, s. 138–139. Jan z Efezu, Żywoty świętych Wschodu, 48, s. 685 błędnie podaje, że Antym spędził na biskupim tronie Konstantynopola kilka lat.
