Miasto na skrzyżowaniu mórz i kontynentów. Отсутствует

oni za mar Jakubem, który nie potrafił uregulować swoich zobowiązań finansowych, prosząc dlań o wsparcie Żydów z innych wspólnot320. Fakt, że owo pismo ostatecznie dotarło do stolicy Fatymidów, sugeruje, że niefortunny dłużnik podążał najpierw najprostszym i najdogodniejszym szlakiem z Kijowa, jakim była „droga Waregów” do Konstantynopola, skąd udał się dalej do Egiptu. Dowodem takich powiązań komunikacyjnych może być utrwalona w jedenastowiecznej topografii stolicy Bizancjum informacja o starym nabrzeżu Hebrajczyków (Παλαιὰ Ἑβραικὴ Σκάλα), nad Złotym Rogiem, położonym obok przystani użytkowanej przez Amalfitan w X–XI w.321 Przypuszczalnie w pobliżu znajdowały się domy konstantynopolitańskich Żydów przed ich wysiedleniem w 1044 r. do przedmieścia Galaty, gdzie ich spotkał i opisał Beniamin z Tudeli w następnym stuleciu. Dzieje społeczności żydowskiej w Konstantynopolu mają stare korzenie, istniała ona w Mieście już w IV–V w., zanim jeszcze powstał kaganat chazarski i jego władcy przyjęli judaizm. Status jej mieszkańców pozostawał jednak bez związku z relacjami cesarstwa z Chazarią322.

      O pobycie świętego Łazarza (?– ok. 865) w Konstantynopolu zachowały się zdecydowane bardziej konkretne informacje. Spędził w cesarskim Mieście sporo lat. Za panowania cesarza Teofila trafił do tutejszego więzieniu, gdzie wtrącono go nie tylko z racji jego ikonodulskich poglądów, ale również, dlatego że ignorując ówczesne cesarskie zakazy, wytrwale malował ikony. Lekceważenie ówczesnego prawodawstwa pod bokiem samego Teofila drogo kosztowało świętego. Utracił nie tylko wolność, poddano go również torturom. Kolejne lata spędził Łazarz również w Konstantynopolu, ale już w odmiennej sytuacji, jaka nastała dla takich artystów jak on, po ostatecznym potępieniu ikonoklazmu w 843 r. Łazarz nie tylko wybaczył cierpienia, jakie doznał, swojemu zmarłemu cesarskiemu prześladowcy. Tworzył wówczas nie tylko ikony, ale również niektóre z mozaik w kościele Mądrości Bożej323. Pod koniec życia wyjechał Łazarz do Italii, gdzie poprzedzała go sława znakomitego malarza i obrońcy ikon, określano go w tamtejszych kronikach i listach jako mnicha, którego miejscem pochodzenia nie był Konstantynopol, lecz Chazaria: per manum Lazari monachi et picturiae artis nimie eruditum, genere vero Chazarus, Lazarus presbyter et monachus, qui dicitur Chazaris324.

      Obydwaj bohaterowie opisanych wydarzeń: niefortunny żydowski dłużnik i święty malarz ikon, przybyli do Konstantynopola z Chazarii lub jej peryferii. Wspólny kraj ich pochodzenia nie przyciągnął jednak żadnej uwagi Bizantyńczyków. Taki stan rzeczy można próbować wytłumaczyć przyjętą przez Bizantyńczyków metodą definiowania pochodzenia różnych grup obcych mieszkających lub przybywających do cesarskiego Miasta. Zachodnie obrzeża kaganatu, na które składały się miasta i krainy położone na Krymie i Tamaniu, były od wieków zintegrowane ze światem bizantyńskim. Tych przybyszów z Hermonassy (tj. Matrachy, Tmutorokania) lub Gocji postrzegano w Konstantynopolu w podobnych kategoriach jak przyjezdnych z innych krain nadczarnomorskich (Paflagonia czy Trapezunt). Nawet podróżnych z wnętrza kaganatu przybywających za pośrednictwem tych portów dostrzegano w Konstantynopolu w podobny sposób, zwłaszcza jeśli nie byli posłami czy poszukującymi szczęścia najemnikami. Przeważnie traktowano ich jako „obcych”, ale raczej niewiele się różniących swoim statusem od innych prowincjuszy, czemu dawano wyraz w pogardliwych przezwiskach czy porównaniach, które chętnie posługiwano się wobec obcych na ulicach i w pałacach Miasta325. Takie postrzeganie Chazarów mogło być jedną z przyczyn szczupłości danych źródłowych poświęconych ich obecności w Konstantynopolu. Migracje kupców, rybaków, duchownych, pochodzących z północnych wybrzeży Morza Czarnego, były traktowane jako zjawisko pospolite, dlatego niebudzące większego zainteresowania w stolicy Bizancjum.

      1

      Profesor dr hab. Mirosław J. Leszka, Uniwersytet Łódzki, Wydział Filozoficzno-Historyczny, Instytut Historii, Katedra Historii Bizancjum.

      2

      Podstawowa literatura na temat konstantynopolitańskich portów w interesującym mnie okresie: R. Guilland, Les ports de Byzance sur la Propontide, B 23, 1953, s. 181–238; R. Janin, Constantinople byzantine. Développement urbain et répertoire topographique, Paris 1964, s. 225–240; W. Müller-Wiener, Bildlexikon zur Topographie Istanbuls. Byzantion–Konstantinupolis–Istanbul bis zum Beginn des 17. Jahrhunderts, Tübingen 1977, s. 56–63; C. Mango, Le développement urbain de Constantinople (IV^e–VII^e siécles), Paris 1990, s. 14–15, 38–39; idem, The Development of Constantinople as an Urban Centre, [in:] idem, Studies on Constantinople, Aldershot–Brookfield 1993, art. I, s. 120–121; W. Müller-Wiener, Die Häfen von Byzantion–Konstantinupolis –Istanbul, Tübingen 1994, s. 6–24; P. Magdalino, The Maritime Neighborhoods of Constantinople: Commercial and Residential Functions, Sixth to Twelfth Centuries, DOP 54, 2000, s. 209; K.R. Dark, The Eastern Harbours of Early Byzantine Constantinople, B 75, 2005, s. 152–163; P. Magdalino, Medieval Constantinople, [in:] idem, Studies on the History and Topography of Byzantine Constantinople, Aldershot 2007, s. 20–22, 86–102; S. Başaran, ‘Iron Ways’ and an Ancient Harbour of the Marmara Cost, [in:] The ‘Old Ships’ of the ‘New Gate’, ed. U. Kocabaş, Istanbul 2008, s. 11–22; K. Marinow, Porty, [in:] Konstantynopol – Nowy Rzym. Miasto i ludzie w okresie wczesnobizantyńskim, red. M.J. Leszka, T. Wolińska, Warszawa 2011, s. 151–157; P. Magdalino, Harbors of Byzantine Constantinople, [in:] Stories from the Hidden Harbor: Shipwrecks of Yenikapi, ed. Z. Kızıltan, G. Baran Çelik, Istanbul 2013, s. 11–15.

      3

      O portach Byzantionu patrz m.in. W. Müller-Wiener, Die Häfen…, s. 6; o walorach Złotego Rogu jako naturalnego portu J.A. Pertosjan, Drevnij gorod na beregach Bosfora. Istoričeskie očerki, Moskva 1986, s. 5, 6; K. Marinow, Porty…, s. 151.

      4

      Np.: C. Mango, The Shoreline of Constantinople in the Fourth Century, [in:] Byzantine Constantinople. Monuments, Topography and Everyday Life, ed. N. Necipoğlu, Leiden–Boston–Köln 2001, s. 17–28; K.R. Dark, The Eastern…, s. 153–154, 163.

      5

      K.R. Dark, The Eastern…152–160, plan 1 (s. 161); K. Marinow, Porty…, s. 151.

      6

      Z. Kızıltan,

320

N. Golb, O. Pricak, Chazarsko-jevrejskie…, s. 30–31, 36. Jeden z sygnatariuszy listu potwierdził jego treść, posługując się znakami starotureckiego pisma runicznego.

321

 Anna Komnena, VI, 5, s. 179, 32.

322

 Beniamin z Tudeli, s. 16–18. Cf. D. Jacoby, Les quartiers juifs de Constantinople à l’époque byzantine, B 37, 1967, s. 168–189, zwłaszcza 169–176; idem, The Jews of Constantinople and their demographic hinterland, [in:] Constantinople and its Hinterland. Papers from the Twenty-sewenth Spring Symposium of Byzantine Studies, Oxford, April 1993, ed. C. Mango, G. Dagron, G. Greatrex, Aldershot 1995, s. 221–232; The Jewish Community of Constantinople from the Komenan to the Palaiologan Period, VV 53, 1998, s. 31–40; Z. Ankori, Karaites in Byzantium. The Formative Years, 970–1100, New York–Jerusalem 1959, s. 137–140.

323

 Kontynuacja Teofanesa, s. 102, 19–22; 103, 1–23; 104, 1–3.

324

 Księga papieska, 106, 33. Cf. PBI s.v. Lazaros 2; A. Cutler, A. Kazhdan, Lazaros, [in:] ODB, vol. II, s. 1197–1198; R. Cormack, Painting after Iconoclasm, [in:] Iconoclasm. Papers given at the 9^th Spring Symposium of Byzantine Studies (University of Birmingham, March 1975), ed. A. Bryer, J. Herrin, Birmingham 1977, s. 160; idem, Interpreting the Mosaics of S. Sophia at Istanbul, AHist 4, 1981, s. 132; J. Dudek, Chrzest Chazarii…, s. 31–32.

325

 Np. Kontynuacja Teofanesa, s. 673, 19: ὁ Χαζαροπρόσωπος, jak to miał uczynić cesarz Michał III wobec Focjusza, czego oczywiście nie należy traktować jako informacji związanej z rzeczywistym pochodzeniem wielkiego bizantyńskiego humanisty.