Биһиги сахалар…. Туруулаһыы. Ульяна Алексеевна Винокурова

Хаан тойон

      Сэттис томоонун тутуһуум.

      Дьиҥнээх, кырдьыктаах олоххо

      Киэҥ көҕүстэнэр алгыһынан

      Дьиҥнээх олох үөһүгэр олоруум,

      Кырдьыктаах олох үөһүгэр киириим.

      Алыас.

-8-

      Дьээ!

      Киэҥ Хаан тойон

      Ахсыс томоонун тутуһуум.

      Дьиҥнээх, кырдьыктаах олоххо

      Киэҥ көҕүстэнэр алгыһынан

      Дьиҥи сылыктаан барҕалыым,

      Кырдьыгы төрүттээн көрүүлэниим.

      Алыас.

-9-

      Дьээ!

      Киэҥ Хаан тойон

      Тохсус томоонун тутуһуум.

      Дьиҥнээх, кырдьыктаах олоххо

      Киэҥ көҕүстэнэр алгыһынан

      Киэҥ Хаан тойон

      Тапталлаах оҕото буолуум.

      Алыас.

-10-

      Дьээ-бу!

      Айыллыбыт аан дойдуга,

      Иитиллээхтиир ийэ дойдуга

      Аламай күн аргыстаах

      Айыы киһитэ,

      Тэргэн ый аргыстаах

      Күн киһитэ

      Дьыл ыпсыытыгар,

      Дьыл оройугар

      Айгылаах дорҕоонноох

      Алтан чылыгыр

      Айыы тылынан

      Айыы барҕатын

      Аманыйа туойан,

      Хара тыын харамтата,

      Үрүҥ тыын өллөйө оҥордо.

      Булгуруйбат буҕа тулууру,

      Бохтубат модун дьулууру

      Өркөн өтүү гынан

      Үөмэн тиийбэт үрдүккэ

      Өллөйдүү өрө тарта.

      Айгылаах олоҕу айхаллыы

      Сахалыы саҥардым —

      Ийэ тылы иһиттим.

      Айгылаах олоҕу айхаллыы

      Сахалыы саҥардым —

      Ийэ өйү иһиттим.

      Айгылаах олоҕу айхаллыы

      Айыыны санаатым —

      Ийэ куту биллим.

      Дом.

      Киэҥ көҕүстэнэр алгыһы ааҕан бүтэрээт, уон тарбаҕы, уон тарбах аҕыс ырааҕын аахтара көрөн туран, испитигэр манныгы эбии этэбит: «Дьиҥнээх, кырдьыктаах олох төрдүс барҕата киэҥ көҕүстэнэр алгыһынан миэхэ олордо. Ый быатын тутан, иэримэ уонна далбар тэрчини олордон, тыыным уһаата».

* * *

      Алыас

      =======

      Үрдүк үтүө дойду

      Килэйэр киинэ,

      Дьогдьойор саала,

      Тобуллар дьулайа,

      Ойбонноох оройо буоллун —

      Алаһа буорбут,

      Айхаллаах алааспыт,

      Алыастаах сирбит,

      Айыы аймах улууспут.

      Саха уустук түгэҥҥэ, тургутууларга өркөн өйүн күүһүгэр, ийэ кутун иитиитигэр эрэнэр. Өй күүһэ аҥаардас толкуй эрэ буолбакка, өссө үтүөнү, ситиһиини, өрөгөйү ыраланыы, онуоха дьулуһуу буолар. Ол иһин «Ыраламмыккын ытыскар түһэрэн ылыаҥ» диэн баар. Оччоҕо куһаҕан өттүн түүйэн, көрүүлэнэн, алдьархайтан ас таһаарынан тардан буолбакка, уһун санааланыы кыаҕар эрэли күүһүрдүү суола арыллар. Уһун санааланыы диэн история кэрдиис кэмнэрин түүрүүлэриттэн босхолонон, дьоммут туһа диэн былдьаһыктаах кэмнэргэ туруулаһыы араас – соргулаах да, сордоох да суолларын уоттаах сүрэхтэрин сырдыгынан көрдүү сатаабыт ньургун дьоннорбутун тэҥҥэ тутан үйэтитии буолар.

      Саха бастакы интэлигиэнсийэтин балачча күүстээх бөлөҕө Томскай куорат университетыгар, ордук чуолаан этнограф Потанин тула иитиллибитэ. Кинилэргэ Сибиир областничествотын идиэйэтэ