Primitivo. Pedro Lenz

isch vo irgendnöime här der Primitivo uftouchet. Es auts Mandli mit breite Schuuteren und emne Buggeli und emne dunkublaue Béret und buschigen Ougsbraue. Är het säuber e lääre Chessu, e Schwumm und es Ribschibli i eire Hang gha. Är het sini Sache a Bode gstöut, het mer d Chessle wortlos us der Hang gno und de het er der ganz Überzug i ne Muude gschüttet. Nächär het er am Chran pfiffe, d Chötti ar Muuden aagmacht und de het der Chran di Muuden i viert Stock ufe bbrocht.

      Di angere Kollege hei wider glachet und am Primitivo gseit, är sig doch e Spüuverderber und si hätte mi no chli länger wöue gseh, di Chesslen ueche träge. Das Herresöhnli het scho fasch O-Bei übercho, wi nen aute Cowboy, und gschnuufet het er wi nen auti Dampfloki. Aber der Primitivo het ne ganz ruhig i sim brachiale Spanierdütsch gseit, si sige fertigi Schofseckle und dass me nid würd meine, dass mer au zämen aus Kollegen im gliiche Boot hocki. I bi natürlech dankbar gsi und gliichzitig han i mi gschämt, dass i mi derewä lang ha lo fiire und dass i nid säuber bi druf cho, dass me der Chran hätt chönne bruuche.

      So han i der Primitivo glehrt kenne. Was mer denn ou grad ufgfauen isch, si siner riisige Häng gsi. Är het würklech Häng gha, wo gross si gsi wi ne Talosche. Vo denn aa het er mi no ds einten oder angere Mou i Schutz gno, zum Bispüu denn, wo si mer mis Buech versteckt hei, wöu sis ghasset hei, wen einen ir Mittagspousen ir Baraggen es Buech list. Zersch hei si immer nume Sprüch gmacht. Aber einisch amne Mittag, won i ir Mittagspousen es paar Site ha wöue läse, isch ds Buech niene meh gsi. Der Primitivo hets erfahren und isch grad ärnscht worde. Sini Stimm isch kes Bitzeli lüter worde, aber a sim langsame Reden aa het jede gmerkt, wi ärnscht dass es isch: Dä, wo am Lehrbueb sis Buech het lo verschwinde, söus wider füremache. Wes bis am Fürobe nid fürechunnt, lehret der mi nöi kenne, Kollege. Und tatsächlech, am Ooben isch ds Buech a mim Platz gläge. Niemer het sech z erkenne ggä, aber ds Buech isch dörte gläge. Und spöter, wo mi es paar vo de jungen Iseleger mit Chrüterschnaps hei wöuen abfüue, het er mi ou i Schutz gno. Es isch beruhigend gsi z wüsse, dass mer der Primitivo im Notfau gäng cha häufe. Es isch aber de nümm lang nötig gsi, wöu mit der Zit hei si mi ufghört plooge, so dass is chli liechter ha gha.

      Zwüsche deren erschte Begägnig und em Unfau isch genau es Johr vergange. Aber denn, won er gstorben isch, han i der Iidruck gha, i heig ne wäsetlech länger kennt. Mir hei enang sehr vüu vo üs verzöut gha, vor auem är, wöu vo mir hets natürlech no weniger z verzöue ggä, scho vom Auter här. I meine, i bi denn no nie usserhaub vo Europa gsi und z Europa säuber ou no nid a so mängem Ort. Drum han i bim Thema Länder nid so vüu chönne biiträge. Ou bim Thema Chrieg han i unmöglech chönne mithaute. Der Primitivo het zwöi Chriege hutnöch erläbt gha und ig nid emou e Bandechrieg im Schorewaud. Aber Ideen und Gedanke, zum drüber verzöue, die han i jo gliich gha. Zum Erfahrig ha mues me fasch öuter si, aber zum Idee ha überhoupt nid. Das het der Primitivo säuber gseit, dass d Erfahrig überschätzt wärdi, vor auem vo dene, wo meine, si heigen aus scho gseh und begriffe. Erfahrig allei sig nüt wärt. Erfahrig sig nume denn öppis wärt, we me di richtige Schlüss chöng drus zie. Aber für das müess me nochedänke und nochedänke sig de meischte Lüt z müesam. Und dass me müess Büecher läse, wöu Büecher eim bim Nochedänke chönge häufe, das het er mer ou meh aus einisch gseit, obwou dass er mer das gar nid unbedingt hätt müesse säge, wöu gläse han i sowiso vüu und gärn.

      Nachdäm dass er mer dört im Steiacher het ghoufe gha, isch es gäng wider vorcho, dass mer öppis zäme gmacht hei. We me zum Bispüu z zwöite ar gliiche Wang muuret, de chunnt men outomatisch i ds Gspräch. Eine fot uf einere Siten aa, der anger uf disere Siten und de muuret me, bis me sech ir Mitti trifft, ussert eine sig langsamer aus der anger, de trifft me sech natürlech nid ir Mitti. Und mit ihm isch es guet gsi z rede, wöu der Primitivo, dä het angeri Theme gha aus di meischten angere, wo am liebschten drüber gredt hei, wivüu Gäud dass si hei oder wivüu Gäud dass si nid hei und was si sech no wei choufe und was si aus scho gchouft hätte, we sis hätte vermöge.

      Der Primitivo isch angers gsi, är het spannenderi Theme gha. Über Gäud het er nid gredt oder de höchschtens drüber, dass mes gerächter müesst verteile oder dass me sech nid vom Gäud dörf lo chnächte.

      I weiss zum Bispüu no, win er mer verzöut het, win er i d Schwiz sig cho mit über füfzgi, wöu nim öpper verzöut heig, ir Schwiz suech me Muurer. Es heig immer zweni Muurer ir Schwiz, wöu d Schwizer entweder nid chöngen oder nid wöue muure. Är säuber heig jo fasch sis ganze Läbe lang aus Muurer gschaffet. Nume di erschte Johr, vo zwöufi bis sibezähni, heig er deheim z Aschturie ire Mine müesse Chole usepickle, aus Mineur. Är heig i dere Mine gschaffet, wöu das i sire Familie aui gmacht heige. Aber wo der Spanisch Chrieg heig aagfange, sig er im Summer 1936 furt vo sim Deheime, sig er uf guet Glück dür findlechs Gebiet düre bis uf Madrid gloufe, wuchelang ungerwägs, immer uf Droht, immer vorsichtig, dass er nid a nes Problem häreloufi. Und dörte, z Madrid, heigs kener Mine gha, auso heig er uf Boustöue gschaffet, heig zersch ghandlangeret, auso für d Muurer der Pflaschter und d Steine zuechetreit, genau zuegluegt, wi sis mache, immer vüu gfrogt und vüu glehrt, bis er de eines Tages säuber heig dörfe muure. Är heigs allei müesse lehre, wöu Stiftine wi bi üs mit Gwärbschueu und Kurswuchen i gheizte Muurerlehrhallen und auem zäme, das heigs bi ihne denn nid ggä. Me heig eifach müesse zueluegen und frogen und nächär säuber usprobiere.

      Spöter, wo de am Franco sini Truppe vor Madrid sige gstange, heig me zwar «No pasarán» grueffe, aber gliichzitig sig am Primitivo klar gsi, dass dä Bürgerchrieg für ihn und für aui, wo a Demokratii und Freiheit gloubi, verlore sig. Drum sig er denn witer uf Frankriich, heig er sech z Bordeaux wöue niderlo. Aber de sig der Wäutchrieg losggange, sige di Dütsche z Frankriich iimarschiert und im Süde heig sech ds Vichy-Regime inschtalliert, auso ou dörte nüt aus Nazis und Faschischte und Souhüng, sig er wider im Seich gsi, so dass er Frankriich aus möglechs Deheime heig müessen ufgä. De heig ers risggiert, uf Spanie zrüggzgo, zrügg i sini Stadt z Aschturie, immer mit der Angscht, öpper vo de nöie Machthaber chönnti usefinge, dass er e Rote sig. Aber niemer heig ne verroten oder entdeckt. Au zäme heige gnueg mit sich säuber z tüe gha. Und de heig er vo dört, vom Hafe vo Gijón, weiss nümm mit was für gfäutschte Visa und mit was für Schiff, über Belgien uf Ängland und vo dört witer uf Kanada chönne reise.

      Ob er de Änglisch chöng, han i ne denn gfrogt, won er mer das verzöut het. Nei, Änglisch heig er nie glehrt. Chli Französisch heig er chönne, oui Madame, oui Monsieur, peut-être, aujourd’hui, demain, bonjour Madame, bonjour Monsieur, ça va?, merci, ça va bien, ça va très bien, au revoir Madame, au revoir Monsieur. Z Kanada heig das tipptopp glängt, wöu er immer z Québec sig gsi im französische Teil. Und spöter z Mexiko und z Uruguay heig er natürlech wider Spanisch chönne rede.

      Mi het das denn ungloublech motiviert, wöu ig jede Midwuch nach em Schaffen ir Gwärbschueu i ds freiwüuige Französisch bi, zum Rekter Amstutz. Und nächär vom Primitivo z ghöre, dass me mit rächt wenig Französisch sogar z Kanada dürechunnt, het mer Muet gmacht. Les mots se terminant en «ou» se terminent par «ous» au pluriel. Exceptions qui se terminent par «oux» au pluriel: bijou, caillou, chou, genou, hibou, joujou, pou.

      Aber i ha no öppis angers vom Primitivo wöue verzöue. Einisch, won i no ganz nöi ir Stifti bi gsi, het mi der Arturo, en angere Spanier, ir Mittagspouse wäge Fründinnen aafo aazünde. Ob i scho ne Fründin heig oder sogar meh aus eini. Ob i scho mini Erfahrige gmacht heig mit Frouen und wis mi ddünkt heig, eifach luter so Züüg, wo me vilecht mit guete Fründe ma drüber rede, aber sicher nid uf der Büez und sicher nid vor aunen Arbeitskollege, wo der chliinscht Vorwand sueche, zum sech über eim luschtig mache. Bi jedere Frog, won er gstöut het, hei es paar vo den angere dräckig glachet.

      I ha de gseit, das göng ne nüt aa. Und wo dä Arturo eifach nid het mögen ufhöre und gäng no meh dummi Sprüch het gmacht, ischs mer irgendeinisch z blöd worde: Das cha doch dir gliich si, mit wäm dass i scho wi mängisch i ds Näscht bi. I plagiere nid mit Frouegschichte.

      I wöu nume nid zuegä, dass is no nie gmacht heig, ussert säuber natürlech, het der Arturo gseit und wider der Ranze vou glachet. Einisch müess i de de Froue scho a d Wösch. Me chöng nid nume gäng Süesshouz raschple. Nei, es geit nid um das, han i gseit. Es geit drum, dass de Züüg frogsch,