Hermann Giliomee: Historikus. Hermann Giliomee

biblioteek deurgebring. Vir Annette en die kinders was dit soms moeilik. Ons het in ’n piepklein woonstelletjie in die Divinity School tuisgegaan. Ons geld was skraps en daar was min kans vir uitstappies en toere. Op sy beste was ons deel van die “Greyhound-set”.

      By Yale het ek gou agtergekom dat daar by Thompson agterdog teenoor my as ’n Afrikaner was. Ek dink hy het verwag dat ek openlik baie meer krities oor die NP-regering en NP-ondersteuners sou wees. Ek was egter nie van plan om my as ’n “detribalised Afrikaner” voor te doen nie. Dit was duidelik dat Thompson, wat hom met die saak van swart bevryding onder ’n liberale orde vereenselwig het, hom die kritiek aangetrek het en bondgenote gesoek het.

      Thompson het ’n hoë dink van Van der Merwe as historikus gehad, maar sy oordeel oor die Afrikaners was negatief. Hy het geskryf dat van die eerste vryburgers tot die Voortrekkers net een maatskaplike orde geheers het, een waarin die Afrikaners en hul voorsate mense wat van Afrika of Asië afkoms­tig was, of van gemengde afkoms was, as ’n sub-spesie, as “skepsels” eerder as “mense” beskou het. Hierdie beskouing was, volgens hom, ingeprent in die gees van die Voortrekkers, wat dit in wetgewing beslag gegee het. Thompson besluit dan: “That was what custom prescribed, self-interest demanded, and God ordained. That was how it always has been and always must be in South Africa.”46

      Ek was verbaas dat so ’n gesofistikeerde historikus soos Thompson so ’n on­historiese stelling kon maak, amper of hy eenvoudig moes uiting gee aan ’n gevoel van wrewel teenoor die Afrikaners. Dit was heeltemal in stryd met die positiewe kommentaar wat hy vyftien jaar tevore in ’n wetenskaplike artikel uitgespreek het oor die Republiek van die Oranje-Vrystaat waarvan die grond­wet op dié van die Verenigde State geskoei was.47 Hy ignoreer die geskiedenis van die Afrikanerbond in die Kaapkolonie en dié van die vroeë Nasionale Party, tussen 1915 en 1929, wat ten gunste van die politieke en ekonomiese integrasie van die bruin mense was en ywerig om hul stem meegeding het.

      Op ’n keer het Thompson my direk gevra wat ek van die twee volumes dink. Ek het geantwoord dat die boek se klem op die interaksie tussen mense van verskillende rasse en kulture ’n belangrike korrektief is op die ortodoksie dat wit mense heeltyd net op segregasie aangedring het, maar dat ek probleme het met die boek se beskouing dat die Afrikaners en hul voorsate verstokte rassiste is. Hy het dit stilswyend aangehoor.

      Thompson was ’n persoon met ’n groot ego en ’n dun vel. Ek sal hom egter altyd dankbaar bly vir die deure wat hy vir my oopgemaak het. Ons het op die ou end wel ’n verhouding gegrond op wedersydse respek opgebou. In 1975 was hy een van my referente in my aansoek om die vakante King George V-leerstoel in geskiedenis aan die Universiteit van Kaapstad. (Hy het voorheen die leerstoel beklee.) Toe Colin Webb, ’n Engelssprekende historikus, aangestel word, het hy geskryf hy wonder of Webb se lang verblyf in Natal hom sou help om die Afrikaners te verstaan.

      Mense met invloed

      In 1973 en daarna weer van 1977 tot 1978, het ek met verskeie van die ander professors in die geskiedenis-departement kennis gemaak. Ek het altyd ’n punt daarvan gemaak om historici te vra watter boek buite hul besondere navorsingsveld hulle die meeste beïnvloed het. ’n Naam wat dikwels genoem is, was dié van Reinhold Niebuhr, ’n Amerikaanse skrywer oor Christelike etiek. Sy invloedryke werk Moral Man and Immoral Society het in 1932 verskyn toe die stelsel van segregasie in die suidelike state van die VSA op sy ergste was.48

      Niebuhr het nie geglo dat ’n onderdrukkende stelsel soos segregasie in die Amerikaanse Suide in die eerste plek die gevolg van onkunde of foutiewe leerstellings of irrasionaliteit was nie. Mense organiseer hulle in gemeenskappe om hul bepaalde politieke identiteit, belange en maatskaplike waardes te beskerm. Anders as wat die liberale geloof dit wil hê, ontbind sulke groepe nie maklik nie. As lede van ’n gemeenskap sal hulle veel meer ongenaakbaar teenoor ander groepe wees as wat die geval is in hul persoonlike verhoudinge met individue van ander gemeenskappe. Vir my het dit na ’n goeie beskrywing van die Afrikaners geklink.

      Niebuhr het nie geglo dat oplossings gevind sal word deur “redelike leiers” te vind wat bereid is om met die leiers van mededingende partye of gemeenskappe te praat en ’n slim oplossing te vind nie. ’n Volk, etniese gemeenskap of klas glo aan die regverdigheid van sy saak. Enige verwagting dat mense gehoor sal gee aan oproepe tot “redelikheid” en “billikheid” sal op klipperige grond val totdat die magsbalans voldoende gekantel het om ’n gemeenskap van koers te laat verander. Eers wanneer mense se vrese oor veiligheid en hul gevoel van eiewaarde in ’n nuwe bestel besweer word, raak ’n demokrasie moontlik.

      Ek het natuurlik ook vir Thompson gevra van watter historici ek ’n studie moes doen. Hy het De Kiewiet en WM Macmillan genoem en bygevoeg dat ek my min hoef te steur aan Lewis Gann se artikel oor die liberale geskiedskrywing in Suid-Afrika wat kort tevore gepubliseer is. Vanselfsprekend het ek dadelik die betrokke artikel in die Rhodes-Livingstone Journal van 1959 gaan lees.

      Gann was ’n historikus van Joods-Duitse agtergrond, wat sy universiteits­opleiding in Brittanje ontvang het en in die Britse koloniale diens gewerk het voordat hy ’n universiteitspos in die destydse Rhodesië (vandag Zimbabwe) aanvaar het. Hy het boeke oor die geskiedenis van Rhodesië en oor die Afrika-­kontinent geskryf.

      Sy argument was dat die liberale ’n ontoepaslike model op Suid-Afrika probeer afdwing. Dit was ’n model van die Britse samelewing wat eers aan sy middestand en daarna sy werkerstand die stemreg toegeken het. Hierdie model was kwalik geskik om op Suid-Afrika toe te pas. Anders as Suid-Afrika was Brittanje, wat ras en kultuur betref, ’n homogene samelewing en boonop ’n ryk en welvarende land.

      Gann het tereg daarop gewys dat as die historici ’n model wou kies hulle veel eerder die geskiedenis van etniese konflikte in Oos-Europa moet be­studeer. Hier val etniese en klasseverskille saam, soos in Suid-Afrika, en ook hier het etniese groepe oor ’n lang tydperk ’n verbete stryd om mag gevoer.

      Die groep wat bo is, sorg dat hulle die ander onder hou. Gann beklemtoon die punt dat die weiering van die NP-regering ná 1948 om aan swartes enige verteenwoordiging in die parlement te gee as selfsugtig bestempel kon word, maar dat dit, beskou vanuit ’n perspektief op kort tot mediumtermyn, nie irrasioneel is nie.

      Gann het die stelling gemaak dat die lot van politieke minderhede sonder enige mag selde aangenaam is en dat dit goed moontlik is dat die verlies van politieke mag deur die NP ook die einde van die Afrikaners as ’n nasionale minderheid kan beteken.49

      Ek het tydens die jaar by Yale na ’n treffende openbare lesing deur die skrywer Alan Paton geluister. Hy was in baie opsigte ’n “Christen-realis”, soos Niebuhr. Hy was ook een van die sterkste stemme wat in Suid-Afrika opgegaan het vir ’n liberale alternatief vir apartheid. Hy het vas geglo dat as die buiteland die Afrikaners sou dwing om ’n meerderheidsregering in ’n eenheidstaat te aanvaar, hulle sou verkies om in trane en bloed onder te gaan eerder as om voor dwang te swig.

      Maar hy het nie die moontlikheid uitgesluit nie dat die Afrikaners eendag wel kon besluit om die mag oor te dra voordat hulle verslaan word. Paton het die sleutelvraag gestel: “Wat sal die Afrikaner-intellektuele en -kerkleiers doen as totale apartheid onmoontlik blyk te wees? Sal hulle wit oorheersing kies of die oop samelewing?” In hierdie toespraak en in verskeie artikels het hy self die vraag beantwoord: “Met hul intellektuele kwalifikasies en morele oortuigings sal die Afrikaners nie anders kan as om die oop samelewing te kies nie.” Paton het gemeen die Afrikaners kon nie uit hul magsposisie gedwing word nie. Die inisiatief, het hy geglo, sou by die Afrikaner berus totdat hy self besluit om die mag prys te gee.50

      Historikus van die Suide

      Ek was besonder gelukkig om C Vann Woodward, die toonaangewende historikus van die Amerikaanse Suide, te leer ken. Sy werk The Strange Career of Jim Crow (1955) wat oor die evolusie van rasseverhouding in Amerika handel, is in ’n stadium beskou as die bekendste historiese werk in die VSA. Martin Luther King het dit as “die historiese Bybel van die burgerregtebeweging” bestempel.

      Woodward was, soos die latere pres. Bill Clinton, van die suidelike staat Arkansas, maar was nietemin onverskrokke in sy aandrang op liberale waardes. Woodward se studies oor die ontstaan en mutasie van segregasie in Amerika se suidelike state nadat slawerny afgeskaf is,