Hermann Giliomee: Historikus. Hermann Giliomee

vuurwarm” Afrikaner omvorm het.29

      Thom was by uitstek die Afrikaner-nasionaliste van die 1940’s en 1950’s se “geskiedenis-man”. In toesprake en artikels in dié tyd het hy historici opgeroep om aan die vereistes van hul dissipline getrou te wees. Hulle moes die feite deeglik navors en terselfdertyd Afrikaner-geskiedenis benader op ’n wyse wat die geestelike welsyn van die volk sou dien.

      Vir Thom moes die lig wat Afrikaner-historici op die verlede gooi die Afrikaners help om hul politieke uitdagings te verstaan. Die belangrikste kenmerk was die geweldige stryd wat Afrikaners vir ’n groot deel van hul geskiedenis gevoer het om, ondanks onsimpatieke regerings en groot isolasie, hul geloof te behou dat hulle in hul gemeenskap kon ontwikkel. Sodoende het hulle ’n sin van eiewaarde ontwikkel.

      ’n Ander aspek was rassebeleid. Volgens Thom sou ’n studie van die verlede wys hoe diep die beginsel van rasseskeiding in die Afrikaner-verlede gewortel was en hoe volhardend die Voortrekkers ’n “eg Afrikaanse” beleid van “differensiasie” voorgestaan het. In sy biografie van die Voortrekkerleier Gert Maritz skryf hy oor “die moedige geslag van onvergeetlike Afrikaners wat … met hul primitiewe voorlaaiers die grootste deel van Suid-Afrika aan barbarisme ontruk en vir die wit beskawing gewen het”.30

      Van die laat 1940’s af het Thom help beplan aan die eerste volledige akademiese geskiedenis van die land, beskou vanuit die perspektief van Afrikaner-­nasionalisme. In 1955 het die werk, getitel Geskiedenis van Suid-Afrika, verskyn. Dit beslaan meer as 1 400 bladsye in twee bande. Twee van die drie redakteurs en verskeie van die 23 medewerkers het ’n band met Stellenbosch gehad en veral met die geskiedenis-departement. Toe ek in 1956 op Stellenbosch aankom, is aan studente gesê dat diegene wat geskiedenis ’n hoofvak wil maak, die twee bande moes aanskaf.

      Dit is aangebied as die eerste wetenskaplike geskiedenis in Afrikaans, maar die verlede is steeds beskou as ’n stryd tussen “beskawing” en “barbaredom”. Sommige skrywers gebruik nog neerhalende terme vir swart mense. Die eerste band van Geskiedenis van Suid-Afrika bied ’n kronologiese oorsig van die wit vestiging. Dit begin met ’n hoofstuk getitel “Die ontdekking van Suid-Afrika”, asof niemand voor 1652 aan die suidpunt van Afrika geleef het nie. In die eerste derde van die boek word die San (Boesmans) of Khoikhoi (Hottentotte) feitlik nie vermeld nie, behalwe vir ’n terloopse verwysings na die “roofsug” van die Hottentotte en die “hindernis” wat die Boesmans verteenwoordig het.

      Die Xhosa op die kolonie se oosgrens word vir die eerste keer op bladsy 178 gemeld, waar daar verwys word na “die verskriklike verwoestinge” deur die Xhosa, wat in “groot hordes” oor die Groot Visrivier-grens getrek het. Daar is geen verwysing na die “verwoestinge” wat die boere se kommando’s aangerig het nie.

      In die tweede band van Geskiedenis van Suid-Afrika is daar ’n hoofstuk getitel “Die Suid-Afrikaanse inboorlinge”. Dit verklaar dat “die Boesmans” hulle rol “gou uitgespeel het” en dat die “Hottentotte” hul beesrykdom “verkwan­sel” het. Oor waar die swart mense voor 1652 gewoon het, word net gesê dat die bestaande kennis baie beperk is.

      Die beste hoofstuk van die twee bande is PJ van der Merwe se vertolking van die Kompanjiesbewind se inboorlingbeleid. Hy wys goed daarop hoe die Kompanjie met sy blik na die see en die skepe daarop min aandag of geld aan die grenskonflikte bestee het. Sonder enige troepe of polisiemag was die grensboere op hulself aangewese om hul familie en besittings te verdedig. Maar ook Van der Merwe het gefouteer deur te argumenteer dat die Visrivier, wat goewerneur Joachim van Plettenberg in 1778 ná gesprekke met enkele mindere Xhosa-kapteins as grens neergelê het, ook vir alle ander Xhosas in die gebied moes geld.

      Die twee bande aanvaar sonder enige argument dat die wit mense die reg tot politieke beheer oor die grootste deel van Suid-Afrika het. Hierdie beskouing van die geskiedenis is gedurende die 1960’s radikaal hersien. Radio­koolstofdatering van artefakte het getoon dat Bantoesprekers die streek tussen die Limpopo en die Vaal reeds teen die 11de eeu beset het. Latere vondste het die eerste swart besetting suid van die Limpopo ’n hele paar eeue vroeër geplaas. Teen die 1750’s het van die westelike Xhosa hulle reeds wes van die Visrivier gevestig. Dit was 25 tot 30 jaar voordat Van Plettenberg sy grenslyn getrek en die eerste trekboere daar aangekom het.

      Die eerste band van Oxford History of South Africa (1969), geredigeer deur Monica Wilson en Leonard Thompson, het die nuwe navorsing goed saamgevat. Dit was wel so dat groot dele van die binneland ontvolk was weens die Mfecane toe die Voortrekkers die Oranjerivier oorgesteek het. (Die Mfecane verwys na ’n tydperk van verwoestende konflikte onder die swart gemeenskappe wat tot groot lewensverliese gelei het.) Nietemin is dit onweerlegbaar dat swart en bruin mense groot dele beset het lank voordat wit mense in Tafel­baai voet aan wal gesit het. Die NP-regering en baie van die Afrikaner-­historici het hulle oë hiervoor gesluit en gemaak of hierdie kennis weggedink kon word.

      Daar was ’n rede daarvoor: vir die NP van die 1960’s het die historiese reg tot die grond die hoeksteen van die ideologie van apartheid geword. Apartheid het nie meer berus op wit meerderwaardigheid nie maar op die gewaande historiese reg van wittes op meer as 80% van die land wat op historiese gronde aan hulle sou “behoort”.

      Sendingwetenskaplikes, volkekundiges en sosioloë was aan die voorpunt van die akademici wat die ideologie van apartheid help ontwikkel het. Daar was min historici onder hulle.

      Hulle het egter geen probleem gehad met die beskouing van Suid-Afrika as ’n oorwegend wit land nie. Dit het ook in die Afrikaanse pers neerslag gevind. Schalk Pienaar, een van die mees gerespekteerde Afrikaanse joernaliste, het geskryf:

      Suid-Afrika is in geen opsig ’n gebied waar die wit man grond afgevat het van die regmatige besitters nie. Daar was geen gevestigde Bantoe-­tuislande in Suid-Afrika toe Van Riebeeck in 1652 hier aan land gestap het nie. Die wittes wat noordwaarts getrek het en die Bantoe, wat suid­waarts beweeg het, het mekaar eers ’n eeu later ontmoet. As ons praat van nuwe aankomelinge is die Bantoe net soseer nuwe aankomelinge as die wittes.31

      In 1968 het die eerste minister, John Vorster, verklaar: “Ons het ons grond en ons alleen sal seggenskap daaroor hê.”32 Die grond wat Vorster in gedagte gehad het, was die hele grondgebied van Suid-Afrika behalwe die 13% wat as swart gebiede geklassifiseer is.

      Toe ek my nagraadse studie in 1960 begin, het NP-politici opgehou om kru en kwetsende woorde in die openbaar te gebruik om nie-wit mense te beskryf. Die belangrikste oorsaak was die Britse beleid om aan sy kolonies in Afrika onafhanklikheid toe te staan, wat begin het met Ghana se “vrymaking” in 1957. Die NP-regering sou spoedig die nuwe terminologie omhels. Nou was alle volke gelykwaardig, al was alle individue in Suid-Afrika definitief nie gelyk nie.

      Met die hoë ekonomiese groei in die 1960’s het die swart arbeidsmag en verbruikersmark al groter geraak. Swart mense het ondanks instromings­beheer vinnig verstedelik en al minder mense het nog geglo dat hierdie stroom na die stede omgedraai kon word. ’n Behoefte het ontstaan aan ’n soort geskie­denis wat insluitend eerder as eksklusief was.

      Toe ek in 1967 by Stellenbosch se geskiedenis-departement aansluit, was die Geskiedenis van Suid-Afrika nie meer die verwysingsraamwerk nie. Geskiedenis-­dosente aan die Universiteit van Suid-Afrika het ’n jaar later ’n nuwe versamelwerk, Vyfhonderd jaar Suid-Afrikaanse geskiedenis, gepubliseer. Dit behandel die geskiedenis van die swart etniese groepe voor 1652 in ’n bylae agter in die boek. In die boek is dit hoofsaaklik wit mense wat die inisiatief geneem het om die land op te bou.

      Die stryd tussen liberale en nasionalistiese historici het die geskiedskrywing in Suid-Afrika 40 jaar lank, tussen 1930 en 1970, oorheers. In die jaarlikse Argiefjaarboek vir Suid-Afrikaanse geskiedenis, wat in 1938 vir die eerste keer verskyn het, is talle proefskrifte in Afrikaans gepubliseer. Nadat die NP die bewind in 1948 oorgeneem het, het al meer Afrikaner-historici universiteits­opleiding ontvang. Die ideaal was wetenskaplike geskiedskrywing, maar die vraag was: Uit watter perspektief?

      Lede van my geslag het geweet dat ons nie liberale historici was of wou wees nie. Terselfdertyd wou ons nie, soos die vorige geslag, ’n nasionalistiese “volksgeskiedenis” skryf nie. Selfs tot 1966 het prof. Thom die Universiteit van Stellenbosch nog as ’n “volksuniversiteit”