Hermann Giliomee: Historikus. Hermann Giliomee

die tweede helfte van my loopbaan, toe ek politieke studies aan die Universiteit van Kaapstad gedoseer het, het ek die verskil tussen politieke wetenskap en geskiedenis as dissiplines sterk aangevoel. In politieke wetenskap kyk ’n mens van die hede na die verlede; by geskiedenis is dit net mooi andersom – en daar is ’n reuse-verskil in die maniere van kyk.

      Die verskil gaan verder. By politieke wetenskaplikes en sosioloë is daar ’n neiging om te redeneer dat wat gebeur het, moes gebeur het en dat die geskie­denis nie op enige ander manier kon gebeur het nie. Die geskiedskrywers daarenteen probeer om hulle in ’n ander era en plek te plaas. Hulle probeer om hulle te verbeel dat verskeie moontlikhede nog oop is en dat hulle nie weet hoe die historiese verhaal hom sal uitspeel nie. Hul waarnemings is induktief en tentatief.

      Die belangrikste les wat ek op Stellenbosch geleer het, is dat die skryf van die geskiedenis waardevol is net as ’n mens alles probeer om die waarheid vas stel en nie probeer om hierdie waarheid in diens van ’n bepaalde politieke saak te stel nie. Ek het nietemin gevoel dat op Stellenbosch die metode van “wetenskaplik-objektief” ’n fetisj geword het wat by sommige die illusie geskep het dat hulle besig was om die geskiedenis onpartydig op te skryf. Die briljante Britse historikus AJP Taylor het gesê dat die historikus wat glo dat hy onpartydig is ’n groter gevaar loop om bevooroordeeld te wees as ander historici.38

      Om te waak teen ’n mens se eie vooroordele en te sorg dat jou feite korrek is, is noodsaaklik, maar dit is onmoontlik om by die volle waarheid uit te kom of die laaste woord te spreek. Pieter Geyl, ’n uitstaande Nederlandse historikus, het gepraat van geskiedskrywing as “’n debat sonder einde”. Dit is onvermydelik dat ’n mens die geskiedenis vanuit ’n bepaalde ideologiese perspektief sal skryf. Dit is nie ’n buitengewone deug om feite te verifieer om akkuraat te wees nie, maar enige historikus, van watter “skool” ook al, se plig.

      Ek het my al meer begin afvra vir wie ek wil skryf en hoe ek my teikengroep moet benader. In 1943 het Thom geskryf dat die historikus vanuit die “midde van die volk” die historiese waarheid moet soek met die doel om “die geestelike welsyn van die volk te dien”. Die probleem daarmee is dat dit die poging om ’n simpatieke vertolking van die Afrikaners se geskiedenis te gee deurmekaar laat loop het met verdediging van wit baasskap, segregasie en apartheid. In my geslag was daar verskeie historici soos Ernst Stals, Henning van Aswegen, Pieter Kapp en Johan Bergh wat nie hul geskiedskrywing in diens van die bestaande orde wou inspan nie, maar eerder wou probeer aantoon hoe wit, bruin en swart mekaar gevorm het. Soos hulle was ek nie ’n liberale historikus nie, maar eerder ’n pluralis wat die geskiedenis vertolk het as een van strydende gemeenskappe waarin groepsbelang eerder as individuele gesindhede deurslaggewend was.

      Tot die vroeë sewentigerjare was alles wat ek geskryf het in Afrikaans en het ek my in die eerste plek tot die Afrikaners gerig. Ek het egter al minder begin glo dat afsonderlike ontwikkeling ’n antwoord vir Suid-Afrika se pro­bleme gebied het. Van 1970 het ek vir die Progressiewe Party en sy opvolgers gestem, hoewel ek sterk daaraan getwyfel het of die klassieke liberale oplossings vir Suid-Afrika geskik is.

      Ek het besluit om te skryf as iemand wat aan die rand van die Afrikaner-­gemeenskap staan. Ek sou veral die Afrikaners probeer begryp en aan ander mense probeer verduidelik, maar waar nodig sou ek skerp kritiek uitspreek.

      Ek het my vereenselwig met NP van Wyk Louw se uitspraak dat ’n mens ’n volk lief het vir sy “ellende”, en so ook met die woorde van William Faulkner, die groot skrywer van die Amerikaanse Suide, wat gesê het dat mens nie lief het “omdat” nie, maar “ten spyte van”; nie op grond van die deugde nie, maar ten spyte van die foute.

      ’n Liberale uitkyk

      Gedurende die 1960’s het die Afrikaner- en Engelse historici, wat lank afgesonder van mekaar gewerk het, nader aan mekaar begin kom, veral in die Suid-Afrikaanse Historiese Vereniging en in die redaksie van die South African Historical Journal/Suid-Afrikaanse historiese joernaal. Op Stellenbosch het die departement egter nog grootliks die gepubliseerde werk geïgnoreer van liberale historici, wat almal in Engels geskryf het.

      Dit was amper asof Van der Merwe gedink het dat die Ranke-skool, wat hy aangehang het, in opposisie met die liberale skool was. Anders as in die Ranke-benadering staan die liberale benadering waardes soos individuele vryheid en gelykheid voor. Daar was ’n neiging om die verlede op grond van hierdie waardes te interpreteer.

      Dit was egter in ons navorsing onmoontlik om koud gelaat te word deur drie uitstaande liberale historici wat belangrike werk oor Suid-Afrikaanse geskiedenis gelewer het. Hulle was CW de Kiewiet, Leonard Thompson en Rodney Davenport. Hul werke het sekere sentrale beskouings van Afrikaner-­historici uitgedaag.

      Waar Afrikaner-historici lank segregasie as al oplossing beskou het, het De Kiewiet geskryf dat die geskiedenis bewys dat segregasie geen oplossing vir Suid-Afrika se rasseprobleem bied nie en dat enige hernieude poging om dit te verskerp, sou faal.39 Thompson het die belangrikste bydrae tot die geskie­denis van konstitusionele ontwikkeling van Suid-Afrika gemaak. Waar die NP-rege­ring in die 1950’s aangevoer het dat die soewereiniteit van die parlement die enigste Afrikaner-tradisie was, het hy daarop gewys dat die grondwet in die Republiek van die Oranje-Vrystaat soewerein was, soos in die geval van die VSA. Konstitusionalisme was nie iets vreemds nie, maar deel van die Afrikaner-tradisie.40

      Davenport het aangetoon dat die Afrikanerbond, die eerste politieke party in die land, tussen 1880 en 1910 nie op segregasie gestaan het nie, maar die term Afrikaner inklusief gedefinieer het en gretig na bondgenote, ook oor die kleurskeidslyn, gesoek het.41

      Aan die ander kant was Engelse historici geneig om die Engelse chauvinisme en die sterk konserwatiewe inslag van die Engelse gemeenskap te ignoreer. ’n Seksie van die Engelssprekende elite het Afrikaners vir allerlei vorms van rassisme verdoem, insluitende hul aandrang op Afrikaans binne die konteks van die amptelike beleid van tweetaligheid. Dit was so erg in die eerste twee dekades van die Unie van Suid-Afrika dat CJ Langenhoven in ’n toespraak voor ’n Engelse gehoor gesê het: “Why do you always call our politics racialism, but your racialism you call politics?”42

      Teen hierdie agtergrond sou ’n debat tussen geskiedenisstudente van Stellenbosch en Kaapstad stimulerend wees. Op ’n keer het Davenport, toe ’n dosent aan die Universiteit van Kaapstad, voorgestel dat een oor genl. JBM Hertzog se politieke denke gehou word. Die Stellenbosse professore was afwysend; “Davenport wil net politiek van die geskiedenis maak,” was hul reaksie. Asof Stellenbosch nie politiek van die geskiedenis gemaak het nie.

      “Onoorkoomlike besware”

      Die departement op Stellenbosch waarvan ek lid geword het, het twee professore en vier lektore gehad. Daar was min sprake van enige kollegialiteit. Die model was klaarblyklik die hiërargiese universiteit in Nederland en Duitsland tussen die wêreldoorloë. As lektore was ons status nie veel hoër as dié van senior studente nie. Daar was geen departementele vergaderings of sosiale geleenthede soos gesamentlik tee drink waar ons oor geskiedenis as dissipline kon gesels nie. Die professore het al die senior werk gedoen. Ons is later aangesê om die derdejaars se opstelle na te sien, maar die professore wou self oor die onderwerpe besluit.

      Ek het die wens uitgespreek om ook in Suid-Afrikaanse geskiedenis klas te gee, maar dit is geweier. Ek moes voortgaan met kursusse in die Amerikaanse en Europese geskiedenis. In 1976 het ek voorgestel dat die departement Henry (Jatti) Bredekamp, ’n bruin dosent aan die Universiteit van Wes-Kaapland wat ek leer ken het, vir die doktorsgraad toelaat. Van der Merwe se antwoord was dat ons ons hande nie met dié ding moes “vuilmaak” nie.

      Ek wou vir my doktorstesis ’n taamlik resente onderwerp aanpak, maar het my teen ’n muur vasgeloop. Veral Van der Merwe was onverbiddelik. Dit is onmoontlik, het hy verklaar, om “wetenskaplik-objektief” te wees wanneer ’n mens oor die onlangse verlede skryf. Ek het hom probeer oortuig, maar hy was onwrikbaar en het my nie juis veel kans gegee om my saak te stel nie.

      Sy standpunt was heeltemal in lyn met die amptelike houding van die tyd. In die Argiefbewaarplekke was die staat se dokumente vir die voorafgaande vyftig jaar gesluit. In 1965 het die Gemeenskaplike Matrikulasieraad se geskie­denis-leerplanne die politieke gebeurtenisse in Suid-Afrika tussen 1910 en 1965 uitgesluit. Daar