Gerugte van reën. André P. Brink

knars en met weinig ontsag vir die motortjie of sy passasiers weggetrek. Die grootste gedeelte van die reis plaas toe het hy heeltemal aan die verkeerde kant van die pad gery: goddank dit was nag. En onderweg het hy inkwisisie gehou:

      “Wat doen jy vir ’n lewe?”

      “Ek is nou in my laaste LLB-jaar, oom.”

      “O, nog ’n wetsman. Nog ’n plaas in die mark.”

      “Nou verstaan ek nie?”

      “Julle neuk mos almal weg stad toe agter die geld en die nooiens aan en die plase dié moet maar sien kom klaar. Soos ons s’n ook.”

      “Maar Ousus en haar man gaan mos op Vlakfontein kom boer,” maak Bernard beswaar.

      “Ja.” Die oubaas spoeg by sy oop ruit uit; nat spikkeltjies waai agter in ons gesigte vas. “Haar man is mos nie ’n Franken nie.”

      Maar ek het tog gou agtergekom dat die oom eintlik baie groots was op sy wederstrewige seun; en sy ma het, tot Bernard se onuitspreeklike ergernis, dag vir dag gepraat oor sy prestasies op skool en universiteit, en my al die geraamde diplomas gewys wat sy teen sy uitdruklike bevele in teen haar slaapkamermuur op ’n ry gehang het.

      Die hane het sterker gekraai toe ons oor die donker werf ry en onder ’n geblaf van honde lewensgevaarlik tussen die koelkamer en die agterdeur verbydruis en vlak by ’n ou stukkende wa tot stilstand kom. Van die agterdeur af – die sifdeur se toeslaan het soos ’n skoot oor die nagwerf geknal – het ’n klein skraal vroutjie in ’n kamerjas aangekom, gaslamp in die hand. Sy het haar man gesoen; toe het Bernard haar soos ’n meisietjie opgetel en liefderyk karnuffel.

      “Maar kind, tog, voor die mense en al,” maak sy hygend beswaar toe hy haar weer neersit.

      “Dis g’n mense nie, Ma, dis net Martin.”

      “Dag, Martin. Dis nou al lank dat ons wag om die seun te sien van wie Bernard so skrywe. Kom, julle is dors. Die koffie staan en wag.”

      Koffie en beskuit by die geskropte tafel in die kombuis, teen die swart stoof wat dié tyd van die môre al dreun van vuur soos ’n hoogoond; met drie of vier swart ousies wat geluidloos, soos katte, op kaal voete verbyskuifel en stook en aandra en wegdra. Die oom wou ons opsluit saam met hom in die nag uitneem werf toe, maar Bernard se ma het beswaar gemaak. Klein en stil soos sy was, het sy die huis regeer, het ek agtergekom. En in die vreemde donkerte, waar ek sedert die skokkende wakkerword in die trein nog altyd verdwaal gevoel het, het sy ons by die agterdeur uitgeneem na ’n buitekamer toe om eers uit te slaap. Snaaks hoeveel besonderhede ek ná al die jare nog onthou. Twee ysterkatels met gehekelde bont dekens; ’n waskom en lampetbeker op die tafeltjie agter die deur; seepbakkies met pers blommetjies; ’n gladde misvloer koel onder mens se kaal voete; ’n string vlieëpapier teen die deurkosyn. Teen die mure modelvliegtuigies en ’n paar motortjies vernuftig uit hout en draad gefabriseer; ’n versameling bene op ’n lang rak (kopbene van voëls, hase, ’n aap, skape, ’n perd): die kamer van die seun Bernard, klaarblyklik onaangeraak deur die jare. En ’n koel nagwindjie wat van die gaasvenster af by die oop deur uitwaai; ’n logge ou boerboel wat hom met ’n sug op die drumpel tuismaak; hoenders wat ontstellend naby kraai.

      Dit is wat my bo alles bygebly het: hoe Bernard voor my oë, in die teenwoordigheid van dié twee oumense, eensklaps seun geword het. Die briljante regsdosent van my universiteitsmilieu, die skerp redenaar, die voordanser, die sjarmante vryer onder die meisies: nou net ’n seun, Ja Pa, ja Ma! Nee Pa, dis goed, Pa.

      Veral oor die Paasnaweek het dit my opgeval. Op universiteit het ek aan hom gewoond geraak as die vlymskerp aanvaller van Christendom en kerk en alles wat sonder meer op tradisie berus: dit was hy wat die eerste twyfel in my gewek het. Maar op hierdie plaas het hy hom gedienstig geskik na die gebruike van die oumense: oggendgodsdiens, aandgodsdiens – lees uit sy pa se Hollandse Bybel, sing, kniel by die riempiestoele tot jou knieë pyn op die vloer – die seën vra aan tafel: hy het sy eie beurt sonder teenstribbeling waargeneem en gebid soos ’n predikant. En die naweek is ons na elk van die lang rits Paasdienste op die dorp. Ons het Donderdagmiddag al met die Austin ingery tuishuis toe (nog steeds aan die regterkant van die pad: maar dit het gelyk of die distriksmense die oom al ken – as ons nog ver aankom, het ander motors al oorgeswenk om ons aan die verkeerde kant verby te gaan; of anders veiligheidshalwe sommer veldlangs gehou). Vroeg die oggend is ’n voorman ingestuur met ’n sleepwa volgelaai met voersakke vir die ko-op en ’n heirskaar bediendes om die tuishuis in orde te bring; en toe ons die middag in die groot koel voorhuis instap, was alles agtermekaar. Die meeste van die meide is laatmiddag weer met die sleepwa terug plaas toe. Net twee het agtergebly – hulle het snags in die kombuis geslaap – om vir ons huis te hou. En daarvandaan het die dienste begin. Goeie Vrydag se oggenddiens. Saterdag twee voorbereidingsdienste. Sondagoggend en -aand (net die Kinderdiens die middag het ons vrygespring). En toe het darem Maandagoggend oorgebly om ’n stuk van die boeresport mee te maak voor ons, kerkversadig, huis toe is. Deur dit alles was daar nie ’n mor of ’n knor van Bernard nie. En as ek hom soms skuins in die kerk beloer het, het hy daar so vroom gesit soos die diaken wat hy glo inderdaad tot ’n jaar of drie tevore was.

      Vir my het die naweek iets heeltemal anders ingelui. Ek het die meisie die Sondagoggend die eerste keer by die diens gewaar (en my dadelik verwyt dat ek nie Vrydag en Saterdag beter opgelet het nie). Lank, donkerblond, met die soort koppige houding van die kop wat my uitdaag en aantrek. En toe ek na haar kyk, het sy van oorkant af teruggekyk met ’n skroomlose direktheid wat my so onkant betrap het dat ek my gesangboek laat val het; toe ek verleë weer orent kom, het sy my nog steeds ewe koelkop sit en kyk. Maar in die gedrang ná die diens het sy weggeraak. Ek het die gedagte afgeskud; maar ek het tog bekaf gevoel en selfs vir Bernard oor iets afgejak. Toe ek haar die volgende dag by die boeresport sien, het my slape dadelik begin klop. Sy het heeltemal anders gelyk as die vorige dag met die sedige lang kerkrok en wit handskoene en breërandhoed: nou het sy ’n wye bont somersrok aangehad en sy was kaalvoet, bo-op die dwarspaal van die kussingslaners, waar sy met ongelooflike akkuraatheid teenstander na teenstander grond toe geslaan het. Totdat Bernard haar uitgedaag het. Ek het nog gedag hy staan hier langs my toe gewaar ek hom laggend langs haar opduik; en die volgende oomblik sit hy oorkant haar. ’n Minuut later slaan hy haar bo van die paal af dat die stof so trek, met ’n dwarreling van lang bruin bene onder haar rok.

      Ek kon dit van Bernard verwag het. Só het hy keer op keer meisies onder al die ander se oë uitgeraap. Maar ek het my tog misgis. In dié blonde meisie het hy nie belanggestel nie. Altans nie op die manier wat ek gevrees het nie. Want pas ná hy haar van die paal afgeslaan het, het hulle saam by my aangekom, sy nog vol stof en sweet, met ’n paar haartoutjies vasgepleister teen haar slape en wange.

      “Dis Martin,” het hy gesê. “Elise.”

      “Ek het jou gister in die kerk gesien,” sê ek.

      “Ja, jy’t jou gesangboek laat val. Ek het vir Bernard gesit en kyk, toe …”

      Vir Bernard. Natuurlik. Die bekende ou storie. En in my brawade het ek gedink …

      “Ek het nie geweet julle hou sulke goed hier in dié gevrekte dorpie aan nie,” het ek probeer korswel.

      “Het jy haar dan nie op Stellenbosch al gesien nie?” vra hy.

      “Wat soek jy daar?”

      “Ek is in Denneoord. Ek is nie so gelukkig soos julle nie.”

      Sy wóú universiteit toe gaan, het dit geblyk: maar haar pa – niemand anders as die dominee nie! – het gemeen dis te ver, te onnodig, en te gevaarlik vir sy ooilammetjie. (“Hy het sy ooilammetjie maar sleg geken!”) Toe sy aandring, het hy teësinnig toegegee: maar net kollege toe, nie universiteit nie.

      “Kom julle nie kuier nie, Bernard?” het sy gevra. Die “julle” was klaarblyklik blote hoflikheid: dit was net vir hom wat sy oë gehad het.

      “Ons moet vanmiddag weer plaas toe,” antwoord hy. “Jy weet, ek kom maar min by die huis deesdae.”

      “Dis so vervelig om hier alleen op die dorp te sit,” sê sy dikbek. “Hier’s niemand.”

      “Ag,