W garnku kultury. Отсутствует

niebezpieczne choroby wśród zwierząt hodowlanych) nie mogą zostać przekazane do następnego ogniwa obrotu towarowego. W tym momencie często pojawiają się alternatywne sposoby sprzedaży (np. wymiana sąsiedzka) i wykorzystania żywności (np. użycie jej jako karmy dla zwierząt), które zazwyczaj jednak nie pozwalają na pełne spożytkowanie niesprzedanej w formalnym obiegu nadwyżki żywności.

      Na etapie przetwórstwa żywność jest marnowana poprzez obróbkę maszynową. Taki sposób produkcji pozwala produkować szybko oraz w dużych ilościach. Kosztem tego jest jednak duża ilość niezużywanych resztek powstałych w wyniku przetwarzania (np. skrawki zewnętrznych części warzyw, nieatrakcyjne resztki mięsa itp.). Wyrzuca się również żywność niespełniającą określonych standardów produkcji (np. brak odpowiedniego wywarzenia składników lub uszkodzone opakowania). Na tym etapie również pojawiają się próby nieformalnego radzenia sobie z problemem marnotrawstwa. Mają one postać porozumień między pracownikami najemnymi a właścicielami zakładów pracy, które umożliwiają tym pierwszym wykorzystywanie tego, co nie może zostać sprzedane. Gdy takich umów nie ma, zdarza się, że dochodzi do kradzieży.

      W standardowym scenariuszu formalnego obiegu towarowego żywność, zanim trafia na talerz konsumenta, zostaje przesunięta do hurtowników, a następnie do detalistów. Produkty mogą pochodzić bezpośrednio od rolników lub też pośrednio od przetwórców. W celu wydobycia wartości pieniężnej z żywności handlowcy są zmuszeni przesunąć ją do konsumentów. Główną przyczyną marnotrawstwa na tym etapie jest data ważności. Produkty, które zbliżają się do niej, stają się coraz trudniej zbywalne. Przekroczenie daty ważności jest z kolei równoznaczne z koniecznością wyrzucenia danego produktu. Innymi powodami marnotrawstwa na tym etapie jest estetyczna nieatrakcyjność produktów (np. uszkodzone produkty lub ich opakowania). Warto również wspomnieć o problemach logistycznych związanych z ograniczoną przestrzenią magazynowania oraz zastojami w sprzedaży powodującymi konieczność zwalniania miejsca dla nowych dostaw. Najbardziej znanym sposobem walki z marnotrawstwem na tym poziomie obrotu towarowego jest freeganizm38. Sporadycznie stosuje się oddawanie żywności pracownikom danych miejsc sprzedaży.

      W powyższym fragmencie starałem się wykazać, że marnotrawstwo żywności jest związane z logiką funkcjonowania gospodarki kapitalistycznej, ponieważ jest uwarunkowane niemożliwością przesunięcia towaru – jego sprzedaży – lub też przesunięciem, które powoduje zniszczenie części towaru (np. uszkodzenia w wyniku transportu). Na każdym obszarze marnotrawienia pojawiają się społeczne praktyki radzenia sobie z tym problemem. Prowadzą one do wykorzystania części żywności, która potencjalnie zdematerializowałaby się. Niemniej jednak zazwyczaj większa część wartości użytkowej nieprzesuniętej żywności jest niewykorzystana i stanowi zmarnotrawione bogactwo społeczno-ekonomiczne.

Żywność jako dobro kulturowe. Społeczne uwarunkowanie marnotrawstwa żywności

      Kluczową kategorią opisu kulturowego uwarunkowania marnotrawstwa żywności jest pojęcie habitusu Pierre’a Bourdieu39. Habitus jest historycznie odziedziczoną i społecznie konstruowaną dyspozycją do działania. Jest on swoistym nieświadomym tłem naszych praktyk i tym samym determinuje tendencje jednostek do określonego zachowania, oceniania, rozumienia otaczającej rzeczywistości. Ta swoista rama poznawcza jednostek określa, co jest do pomyślenia, a co nie jest. Habitus obiektywizuje się w ciałach jednostek oraz w instytucjach i zależy od materialnych warunków życia oraz klasy społecznej jednostek.

      Opierając się na powyższych rozstrzygnięciach teoretycznych, habitusami marnotrawczymi nazwiemy pewien wspólny w danej zbiorowości sposób niepełnego zużywania żywności oraz klasyfikacji zachowań innych ludzi jako marnotrawstwa. Możemy zastanowić się, co stanowi najważniejszy składnik takich habitusów. Przecież to, co jest określane w ramach jednej społeczności mianem marnotrawstwa żywności, w innej nim nie jest. Oczywistym przykładem takiej rozbieżności jest zjawisko potlaczu40. Z punktu widzenia przedstawiciela cywilizacji zachodnioeuropejskiej ciągłe niszczenie dużej ilości żywności podczas spotkań zbiorowych może zostać uznane za nieracjonalne marnotrawstwo. Natomiast z perspektywy przedstawicieli wspólnot organizujących potlacz ich działania będą jak najbardziej oczywiste, ponieważ dzięki nim dokonuje się reprodukcja struktur prestiżu i władzy.

      Taki relatywizm określenia jakiegoś działania mianem marnotrawstwa nie jest związany tylko z różnicami kulturowymi. Interesy materialne klas i indywiduów wpływają na społeczne definicje marnotrawstwa. Dla osoby biednej ostentacyjne marnotrawstwo żywności może być nie do pomyślenia, natomiast dla osoby, która go dokonuje, może być nic nieznaczącym aktem. W takiej sytuacji należy zakładać, że normatywne przekonania związane z marnotrawstwem częściej będą aktualizowane jako swoista recenzja zachowania kogoś. Rzadziej będziemy mieli do czynienia z nakierowaną względem własnego zachowania samokrytyką, ponieważ prowadzi ona do zaburzenia własnego pozytywnego wizerunku i statusu społecznego.

      Inną problematyczną kwestią podczas opisu zachowania marnotrawczego jest społeczne uznanie, czym jest żywność jako taka. Coś, co w jednej kulturze nie jest uznawane za nadające się do jedzenia, w innej może być podstawą diety. Przykładowo robaki, których choćby w Polsce nie da się określić jako żywność, są spożywane przez mniej więcej 80% ludności świata.

      W kontekście marnotrawstwa takie różnice poznawcze są kluczowe, ponieważ coś, co nie jest określane jako żywność, nie może zostać zmarnowane. Sama granica dotycząca uznania, czym jest żywność i czym jest marnotrawstwo, przesuwa się w zależności od dobrobytu żywnościowego oraz od tolerancji danej kultury na różnorodny pokarm. Zatem aby dany akt został określony mianem marnotrawstwa, muszą być spełnione dwa warunki. Po pierwsze, określony obiekt musi być rozpoznany jako pokarm. Nie wszystko, co nadaje się do jedzenia, jest żywnością dla danej wspólnoty. Po drugie, określone zachowanie musi być uznane za marnotrawstwo. Nie każde niezużycie czegoś, co jest zdefiniowane jako pokarm, jest marnotrawstwem. Żywność może zostać wyrzucona, niezużyta, a nadal dana społeczność nie uzna tego za marnotrawstwo (na przykład potlacz). Paradoksalnie może też być tak, że zostanie wyrzucona, a potem zużyta, ale jednak uznana za zmarnowaną41.

      Dalsza konceptualizacja habitusów marnotrawczych wymaga wyróżnienia ich rodzajów (patrz tabela na s. 70). Mogą być nimi habitusy cielesno-subiektywne, obejmujące użycie zmysłów i kulturowo ukształtowanego gustu do określania czegoś jako pokarm oraz estymowania jego jakości poprzez użycie binarnych opozycji lepszy – gorszy, nadający się do zjedzenia lub niejadany. Drugim rodzajem są habitusy logistyczne, które obejmują przyzwyczajenia związane z procesem zakupu, przechowywania, przygotowania i konsumowania żywności. Trzecim typem są habitusy powiązane ze społecznymi przesądami, lękami, niepewnością42. Odnoszą się one do większej lub mniejszej tolerancji na ryzyko związane ze zdrowotnym aspektem spożycia żywności. Dla jednych coś, co zostało upuszczone na podłogę, nadal nadaje się do zjedzenia, a dla innych nie. Dla jednych coś, co jest przeterminowane, jest nadal zjadliwe, a u innych już kilka dni przed przekroczeniem daty ważności pokarm wywołuje niepewność i jest wyrzucany. Każdy z powyższych habitusów ma swój aspekt poznawczy, behawioralny oraz oceniający.

      Trzy typy habitusów marnotrawczych. Opracowanie własne

      Habitusy są nabywane w wyniku socjalizacji jednostek w określonej grupie społecznej. Nasze smaki, gusta oraz kompetencje żywnościowe kształtują się od najmłodszych lat. Habitusy marnotrawcze są również związane z wpływem sfery medialnego, naukowego oraz politycznego zarządzania populacją.

      Powyższe zmapowanie problemu społecznego marnotrawstwa żywności miało na celu wskazanie

38

Niezależny ruch społeczny, który powstał w połowie lat dziewięćdziesiątych XX wieku w Stanach Zjednoczonych, a z czasem zyskał sobie popularność w innych częściach świata, zwłaszcza w Europie Zachodniej. Freeganizm propaguje antykonsumpcyjny styl życia, sprzeciwiając się zwłaszcza marnotrawieniu żywności.

39

P. Bourdieu, Struktury, habitus, praktyki, w: Socjologia. Lektury, red. M. Kucia, P. Sztompka, Kraków: Znak 2006.

40

Zob. M. Harris, Krowy, świnie, wojny i czarownice. Zagadki kultury, przeł. K. Szerer, Katowice: Książnica 2007; B. Malinowski, Argonauci zachodniego Pacyfiku. Relacje o poczynaniach i przygodach krajowców z Nowej Gwinei, przeł. B. Olszewska-Dyoniziak, S. Szynkiewicz, przekł., oprac. i posł. A. Waligórski, przedm. pol. G. Kubica, przedm. J. G. Frazer, Warszawa: PWN 2005; J. Rousselot, Potlacz – uroczysty posiłek Indian północno-zachodniego wybrzeża, w: Jedzenie: rytuały i magia, oprac. F.-Th. Gottwald, L. Kolmer, przeł. E. Ptaszyńska-Sadowska, Warszawa: MUZA 2009, s. 189–195.

41

Na przykład żywność wyrzucana przez supermarkety jest często wyjmowana ze śmietnika przez freegan, bezdomnych i inne osoby. Nikt jednak nie wie, jaka ilość tej żywności jest w ten sposób odzyskiwana i dlatego w oficjalnych statystykach zazwyczaj jest ona zaliczana do zmarnowanej.

42

U. Beck, Społeczeństwo ryzyka. W drodze do nowej nowoczesności, przeł. S. Cieśla, Warszawa: Scholar 2002.