W garnku kultury. Отсутствует

przez to, co możemy kupić. Konsumpcja określa naszą tożsamość i przynależność do grupy, a jeżeli nie stać nas na zakup, jesteśmy zmarginalizowani28. Odwołując się do tej tezy, możemy stwierdzić, że dla członków kooperatywy konkretne wybory konsumenckie, czyli zakupy żywności sezonowej i ekologicznej, ale i niezbyt drogiej, są ważnym elementem projektowania własnej tożsamości. W kooperatywie to nie to, za ile, ale to, co dokładnie kupujesz, określa twoją tożsamość i wzmacnia poczucie przynależności do grupy. Jak mówi jedna z zaangażowanych w kooperatywę osób: „Dla mnie członkostwo w kooperatywie i to, co konkretnie kupujemy, jest narzędziem do określenia samej siebie”. Na tożsamość społeczną członków składają się więc przede wszystkim identyfikacja z Warszawą, czyli obszarem, na którym działa kooperatywa, oraz funkcjonujący w świadomości zbiorowej podział na „my – świadomi uczestnicy rynku” i „oni – klienci supermarketów kupujący w zimie truskawki”, któremu towarzyszy poczucie odrębności29.

      Warto też dodać, że dzięki zaangażowaniu i kreatywności członków kooperatyw wokół ich działań powstaje wiele nowych inicjatyw niezwiązanych bezpośrednio z samymi zakupami: uprawa wspólnego ogródka działkowego, warsztaty robienia przetworów, projekty ogrodnictwa miejskiego, grupa dyskusyjna podejmująca temat postwzrostu, społecznościowy system wymiany dóbr i usług, Grupa Rolnictwa Wspieranego przez Społeczność (ang. Community Supported Agriculture).

      Analiza przypadku jednej z warszawskich kooperatyw spożywczych pokazała, że w kontekście obecnej sytuacji społeczno-gospodarczej tego rodzaju inicjatywy są prawdziwą innowacją społeczną. Coraz większe znaczenie we współczesnym świecie zyskują bezpośrednie sieci powiązań nie tylko ekonomicznych, ale i społecznych. Zaangażowanie w działania kooperatywy pozwala na odnowienie kontaktów sąsiedzkich i odzyskanie poczucia kontroli nad kupowaną żywnością. Kreowana przez działania kooperatywy zmiana społeczna nie dokonuje się drogą rewolucji, ale ma charakter ewolucyjny, co czyni kooperatywy laboratorium zmiany społecznej. Stosowanie metody małych kroków, eksperymentu, może przynieść lepsze efekty niż zmiany zaprowadzone w wyniku rewolucji.

      Warto skierować więc uwagę badawczą na proces dalszego rozwoju kooperatyw spożywczych działających w całej Polsce, a także innych powstałych wokół kooperatyw inicjatyw społecznych, które miały w kwestiach żywieniowych swój początek.

      Ariel Modrzyk

      Marnotrawstwo żywności. Zarys podstawowych uwarunkowań ekonomicznych i kulturowych

      Prezentowany tekst stanowi wstępne zarysowanie problematyki marnotrawstwa żywności. Skoncentruję się w nim przede wszystkim na głównych punktach węzłowych, wokół których oscyluje debata publiczna związana z próbami przeciwdziałania temu zjawisku oraz badania naukowe związane z próbami odkrycia jego przyczyn i uwarunkowań. W pierwszej kolejności skupię się na wymiarze geograficznym i przedstawię globalną oraz polską specyfikę marnowania żywności. Następnie wspomnę o wymiarze ekonomicznym marnotrawstwa. W ostatnim fragmencie zastanowię się nad kulturowymi źródłami wyrzucania żywności wśród konsumentów.

Żywność jako wskaźnik dobrobytu gospodarczego. Geograficzne zróżnicowanie marnotrawstwa żywności

      Z raportów organizacji badawczych wynika30, że marnotrawstwo żywności jest problemem uniwersalnym, wpisanym w kapitalistyczną logikę obrotu towarowego. Żywność marnuje się zarówno na peryferiach gospodarczego systemu świata31, jak i na obszarach centrum. Skala marnotrawstwa waha się zazwyczaj w granicach 30–50% produkcji żywności. Pomimo pewnych podobieństw, rzuca się w oczy lokalna specyfika tego zjawiska32. W krajach biedniejszych gospodarczo żywność jest niezużywana przede wszystkim z powodu ograniczeń infrastrukturalnych, takich jak słabo rozwinięty system zbieractwa, upraw, transportu czy magazynowania. Natomiast problem nieefektywnego wykorzystywania żywności wśród indywidualnych konsumentów z peryferii systemu świata praktycznie nie istnieje.

      Na obszarach bogatszych gospodarczo marnotrawstwo żywności również dokonuje się na etapie produkcji i redystrybucji. Przyczyna tego zjawiska jest jednak inna. Przede wszystkim jest ona związana z przepisami prawnymi i sanitarnymi obejmującymi na przykład właściwy kształt warzyw i owoców oraz daty ważności produktów spożywczych. W odróżnieniu od peryferii w krajach centrum żywność, która przechodzi przez wszystkie ogniwa łańcucha obrotu towarowego i trafia do gospodarstwa domowego, nie jest efektywnie zużywana. Największa część zmarnowanej żywności jest przypisywana gospodarstwom domowym.

      Można zadać sobie pytanie, jakie jest miejsce naszego kraju w gospodarczym procederze marnowania żywności. Polska znajduje się pod tym względem na piątym miejscu w Unii Europejskiej, za Wielką Brytanią, Niemcami, Holandią i Francją33. Jeśli chodzi o strukturę marnotrawstwa, Polska jest państwem półperyferyjnym, sytuującym się pomiędzy wskaźnikami typowymi dla krajów centrum i peryferii. W naszym kraju najwięcej marnuje się na etapie produkcji żywności. Trudno wskazać jednoznacznie, jakie mogą być tego rzeczywiste przyczyny. Przecież standard technologiczny rolnictwa oraz sfery przetwórstwa żywności rozwinął się znacząco w wyniku wejścia Polski do Unii Europejskiej. Dlatego też można postawić tezę, że marnotrawstwo w Polsce warunkowane jest kulturą organizacyjną obrotu żywnością oraz restrykcyjnymi przepisami unijnymi związanymi ze standardami produkcji. Oprócz nieefektywnego wykorzystywania żywności w procesie produkcji, co wiąże Polskę z wzorami marnotrawstwa z krajów peryferyjnych, charakterystyczny jest też fakt, że Polacy marnują duże ilości żywności na poziomie indywidualnej konsumpcji34, co z kolei przybliża nasze państwo do wzorów marnotrawstwa typowych dla krajów centrum. Wydawałoby się, że znacznie większe obciążenie budżetów domowych wydatkami na żywność35 niż w krajach Europy Zachodniej powinno prowadzić do mniejszej skali marnotrawstwa. Po części tak jest, co jednak nie zmienia faktu, że również pod tym względem Polska jest jednym z czołowych marnotrawców w Europie.

Żywność jako towar. Ekonomiczne uwarunkowanie marnotrawstwa żywności

      Wspomniałem już, że marnotrawstwo to problem, który jest wpisany w kapitalistyczną logikę obrotu towarowego. Wydaje się, że użytecznym narzędziem deskryptywnym tego procesu jest kategoria przesunięcia (fix), zaproponowana przez Beverly Silver36. Przesunięcie ma podwójne znaczenie w języku angielskim. Po pierwsze, oznacza zmianę formy kapitału. Jednym z przykładów tego procesu jest przeniesienie lokalizacji fabryk do krajów, gdzie siła robocza jest tańsza. Zapewnia to większe zyski właścicielom korporacji. Po drugie, przesunięcie oznacza „naprawę” – rozwiązanie jakiegoś problemu. W przypadku ujęcia Silver ten pozytywny aspekt przesunięcia dotyczy kapitalistów, którzy dzięki niemu osiągają zysk ze swoich inwestycji. Silver nie zaznacza wyraźnie, że przesunięcie odnosi się do uniwersalnej zasady związanej z obrotem towarowym. Kapitał, aby być efektywny, cały czas musi znajdować się w ruchu, bez względu na zmianę swojej formy. Z punktu widzenia właściciela kapitału, każdy towar musi zostać sprzedany (przesunięty) innemu podmiotowi gospodarczemu. Jeżeli zalega zbyt długo w magazynie, to jego wartość użytkowa spada, co może w rezultacie uniemożliwiać jego sprzedaż.

      W ten sam sposób można opisać proces przekazywania produktów żywnościowych w gospodarce. Wszystko zaczyna się od momentu hodowli i uprawy. Podczas zbiorów duża część warzyw i owoców pozostaje na polach. Związane jest to z maszynową formą pozyskiwania płodów roślinnych, której ceną za szybkość i efektywność jest brak pełnych zbiorów. Następnie rolnicy, w zależności od typu towaru, przesuwają żywność

28

Zob. Z. Bauman, Tożsamość ze sklepu, tożsamość ze spiżarni, w: W poszukiwaniu tożsamości. Humanistyczne rozważania interdyscyplinarne, red. H. Mamzer, Poznań: Wydawnictwo Naukowe UAM 2007.

29

Zob. M. Szczepański, Rozwój lokalny i regionalny w perspektywie socjologicznej, Tychy: Śląskie Wydawnictwa Naukowe WSZiNS 2002.

30

Zob. np.: FAO 2005, Estimating Household and Institutional Food Wastage and Losses. Measuring Food Deprivation and Food Excess in the Total Population; FAO 2006, Food Wastage in Turkey; FAO 2011, Global Food Losses and Food Waste; FAO 2011, Food Loss Reduction Strategy; FAO 2011, Statistical Yearbook; FAO 2012, The State of Food Insecurity in the World; SMG KRC, Marnowanie Żywności, Raport dla Polskiej Federacji Banków Żywności 2009; SMG KRC, Nie marnuj jedzenia, Raport dla Polskiej Federacji Banków Żywności 2011; SMG KRC, Marnowanie żywności w Polsce i Europie, Raport dla Polskiej Federacji Banków Żywności 2012; Institution of Mechanical Engineering 2013, Global food: Waste not, Want not.

31

W tym kontekście posługuję się ramą pojęciową zaproponowaną przez Immanuela Wallersteina. Por. I. Wallerstein, Utopistyka. Alternatywy historyczne dla XXI wieku, przeł. I. Czyż, Poznań: Oficyna Wydawnicza Bractwa „Trójka” 2008; tenże, Koniec świata, jaki znamy, Warszawa: Scholar 2004; tenże, Analiza systemów światów. Wprowadzenie, przeł. K. Gawlicz, M. Starnawski, przedm. M. Starnawski, P. Wielgosz, Warszawa: Dialog 2007.

32

Rzeczywistość empiryczna jest zawsze bardziej skomplikowana niż teorie socjologiczne. Dlatego powyższe dwa modele marnotrawstwa żywności należy traktować jako próbę analitycznego wskazania głównych i powtarzających się tendencji, od których mogą pojawić się „odchylenia” w przypadku konkretnych obszarów geograficznych.

33

SMG KRC, Marnowanie żywności w Polsce i Europie, Raport dla Polskiej Federacji Banków Żywności 2012, [online:] http://www.lubelskie.pl/img/userfiles/files/PDF/organizacje_pozarzadowe/SDZ_2012_10_16_RAPORT.pdf [dostęp: 19.06.2013], s. 4.

34

Tamże. Warto dodać, że na poziomie indywidualnej konsumpcji Polska marnuje znacznie mniej żywności niż wymienione kraje. Pomimo tego jest to nadal jeden z najwyższych wyników w UE.

35

Według badań GUS wydajemy około 25% budżetów domowych na żywność. Zob.: GUS, Sytuacja gospodarstw domowych w świetle wyników badań budżetów domowych 2011, [online:] http://www.stat.gov.pl/gus/5840_1160_PLK_HTML.htm [dostęp: 19.06.2013], s. 5.

36

B. Silver, Ruchy pracownicze i globalizacja po 1870 roku, Warszawa: Książka i Prasa 2009.