Ежелгі жəне орта ғасырлардағы түркі тайпалары мен Иранның мəдени, саяси қарым-қатынастары. Жомарт Жеңіс

1051 жылы Исфаханды жаулап алғанда селжүктерге бағынды.

      Х-ХІ ғасырларда гүлденген мемлекеттердiң ең күштiсi буйлар үлкен иелiкке ие болды. Бұл мемлекеттiң иейлар Иран жерiндегi бытыраңқы мемлекеттердi бiрiктiрiп, сасанилер кезiн-дегi Иран даңқын қайта әкелмекшi болды. Бiрақ бұл тарихи маңызды жүктi олар iске асыра алмады. Осы кезде Иранның солтүстiк-шығыс аймағы да бiр-бiрiне тәуелсiз бiрнеше мемлекеттерден тұрды. 821-877 жылдары Хорасанда тахирилер билiгiнен соң бұл аймақта саманилер билiгi орнады. Державаның негiзiн қалаған Балх облысынан шыққан диқан Саманхуда едi. 893 жылы Исмайл ибн Ахмад Сырдарияның ар жағындағы қарлықтарға шабуыл жасап, олардың астанасын тонады. Саманилер ұзақ уақыт бойы өз территориясында тыныштық орнатып, парсы тiлi мен әдебиетi, ғылым мен мәдениет өркендеп гүлденуiне мұрындық болды. Парсы тiлi араб тiлi мен мәдениетiн ығыстырып, осы мемлекетте ұзақ уақыт үзiлiстен соң қайта ғылым тiлiне айналды. Алайда бұл әулет билiгi де осы уақытқа дейiн Иран жерiндегi бытыраңқы патшалықтарды бiрiктiре алмады.

      Байқағанымыздай, түркiлер келуi қарсаңында Иран жерi бiрiнен соң бiрi тарих сахнасына шыққан әулеттердiң елдi бiртұтас етiп бiрiктiруге жасалған қадамдарына қарамастан, бiрнеше тәуелсiз бытыраңқы ұсақ мемлекеттерден тұрды.

      Аталған мемлекеттер баяғы исламға дейiнгi Иранның даңқын қайта әкелмекшi болды. Мiне, сондықтан да олар үшiн ислам мүддесi аса маңызды бола алмады. Зиярилердiң Х ғасырда Бағдатты алып, оны Ктесифон етiп өзгертiп, өзi шахиншах титулын иеленбекшi болып әрекет жасауы да айтарлықтай нәтиже бермедi. Мемлекеттердiң iшiндегi iрiлерi буйлер де, саманилер де Иранды дағдарыстардан құтқармақ тұрмақ, бұл мемлекеттердi бiрiктiрiп, бiртұтас ете алмады. Осы ұсақ мемлекеттер аймаққа түркiлердiң келуiмен ғана күшпен бiрiктiру процесiн бастан кешiрiп, олардың көпшiлiгi селжүктер билiгiн мойындаса, кейбiреулерi моңғол-түркiлер билiгiне дейiн қасарысуын қоймады. Айта кету керек, тек Орталық Азиядан келген түркiлiк билеушiлер ғана Ирандағы бытыраңқы мемлекеттердi бiр орталыққа бағындырып, елде тәртiп орната алды.

      Ал Ирандағы билiктi қолдарына шоғырландыруы тиiс халифат билеушiлерi бұл кезде рухани құлдырауға ұшырап, исламдық негiзден едәуiр алшақтаған болатын. Әлидiң халифтығы кезiнде омеялар билiгiнiң негiзiн қалаушы Муавие бар күшiн халиф тағын алуға салды. Муавиенiң мақсаты орындалып, Әли қастандықпен өлтiрiлген соң ол Куфаға барып, өзiн ислам билеушiсi деп жариялады. Иран тарихшысы Р. Исфаханидың жазуынша, «Бәни омеялардың исламдық принциптерi олардың шын мәнiсiнде мұсылман болғандықтарын терiске шығарады. Олар тек өз жандарын алып қалу үшiн және дәулетке ие болу үшiн мұсылман болып, барлық күштерiн исламның дамуына жұмсады. Ал, бiр жағынан, ислам қоғамын iштей iрiтiп-шiрiтiп, дiнге көлеңке түсiрдi». Дегенмен бұл әулет халық пен дiнбасылардың терiс көзқарастарына қарамастан жеткiлiктi ұзақ өмiр сүрдi.

      Иранның шығысында, Хорасанда осы әулетке қарсы үздiксiз болып жатқан көтерiлiстердiң iшiнде Әбу Мүслiмнiң көтерiлiсi жеңiске жетiп, жүз жылға жуық билiк басында болған Омеялар әулетiн құлатып, жаңа билеушi