Ежелгі жəне орта ғасырлардағы түркі тайпалары мен Иранның мəдени, саяси қарым-қатынастары. Жомарт Жеңіс

аз оташ ва аз мехрин.

(Камус Кашани, 359)

      Қолбасшы мен сарбаздар

      Сол кезде аспанға қарап зар иледi,

      Ей! Барлығынан биік Жаратушы!

      Бiр жерде емессің, жер асты, үстінде де емессің!

      Барлығына сенің қырағы көзіңнің құлымыз,

      Сенің жолыңда бейшарамыз.

      Барлық сиқыршы мен бақсыдан күштiсiң, әлемнің билеушісің. Құдайлардың құдайысың, оттан да күштiсiң!

      Отқа табынушы ирандықтардың аспанға назар аударуы бұл қиналған кезде түркiлердiң Тәңірі – Аспанына назар аударуы секілді еді. Тiптi олар Тәңірі – Аспанды мадақтағанда, оны оттан да жоғары қояды да, олар Тәңірден:

      Аз ин барф ва сармо фариодарс,

      Надорим фариодарс джозе Ту касс, –

      дейді.

      Мына қар мен суыққа қарсы Сенен басқа ешкiмнiң көмегіне сүйене алмай отырмыз.

      Бақсы көмегімен жауға қарсы қар, суық жiберу түркiлер үшiн үйреншiктi нәрсе болды. Жырдың тағы бiр жерiнде:

      Ба аз ин ру бар омад иеки тонд бод

      Ке каси ро аз Ирон набод разм иод,

      Иеки абре тонд андар омад чу гард

       3е сармо хами лаб бедандон фесард.

      Саро парде ва хамихо гашт иах

      Кешид аз бар кух бар барфе йах.

      Бұл тараптан бiр ала құйын шықты,

      Оның артын ала дөңгелеген бұлт шықты.

      Суықтан еріндер тіске жабысты,

      Шатырлар мұзға оранды,

      Тау басынан қар жауды.

      Жырда тұрандықтардың дәстүрiнде түс жорушылар мен жұлдызшылар да маңызды орын алатыны шебер бейнеленген. Мысалы, Афрасиаб түс көргенде оны жорытуға адам iздестiредi. Сонда Гарсиуз былай дейді:

      Гозарандейхе хоб бояд каси ке

      Аз донеш андазе'е дорад баси.

      Бехоним бидор дел мубадон

      Аз охтар шеносон ва аз бехардон.

      Tүс жоритын адам бiлiмi жеткiлiктi болу керек.

      Ойы сергек бақсылар, жұлдызшылар мен ақылгөйлерді шақырады.

      Осы тұрғыда Ж. Баласағұнидың «Құтты бiлiгіндегі» мына шумақтарға назар аударсақ:

      Тағы бiрi – түс iлiмi деседі,

      Жорушы тек жақсыға жол кеседi.

      Кici ұйықтаса түрлi түстер көреді,

      Жори бiлсе айтқаны анық келедi …

      Не жорысаң сол болады сенгейсің.

      Түс көруші, түсті нәзік көргейсiң.

      Жақсы жорып, жақсылыққа балайтын,

      Ақылдылар бар, жақсылық қалайтын.

      Жақсы көріп, бұларды iзгi санасаң.

      Қаласаң – дос, туысқан қыл қаласаң.

      Тұрандықтардың тiлi мен жазуы. Тұрандықтардың түркі тілінде сөйлегендiгi жайлы жырда Гударз Тұранға өз адамын жiбергенде:

      Забон ро бе торки биорости.

      Tүркі тiлiнде сөйле деп тапсырады.

      Тұрандықтардың Базур aтты бақсысын суреттегенде:

      Бедонесте чини ва хам пахлави.

      Қытай мен пехлеви (парсы) тiлiн менгерген. Яғни ирандықтар пехлави тiлiнде сөйлесе, түркiлердiң өз тiлi болғандығы анық. Жырдың тағы бiр жерiнде:

      Бе торки ченин мехр ва пейванд чист,

      яғни түркiше осындай махаббат пен ынтықтық не?

      Жырда түркiлердiн өз тілінде сөйлегені жайлы:

      Ке ру пиш Хумон бе торки забон.

      Хуманға