1920-1930 жылдардағы Қазақстан халқы. К. А. Саркенова

әлі кірмеді.

      в) жас/жыныс құрамы

      Қазақтардың ауыл-село халқы құрамында еркектер басым болды: бір жасқа дейінгілер арасында – еркек – 54 441, әйел – 49 611; 8 – 12 жас аралығында – 173 344 еркек, 152 566 әйел; 13 – 18 жас аралығында – 243 364 еркек, 185 943 әйел; 30 – 39 жас аралығында – 293 510 еркек, 265 247 әйел; 55 – 59 жас аралығында – 64 927 еркек, 47 306 әйел кездесті136. «Басқалары», оның ішінде еуропалықтар басым бөлігінде жағдай басқаша қалыптасты: орыстар арасында 19 – 25 жас аралығына – 61 859 еркек, 70 699 әйел; украиндарда 19 – 25 жастағыларына 52 252 еркек, 54 545 әйел; орыстардың 30 – 39 жастағыларына – 49 931 еркек, 55 437 әйел; украиндардың 55 – 59 жастағыларына 8 889 еркек, 10 942 әйел келді137.

      1928 жылдың 1 қаңтарында Қазақ АКСР-інің қала халқының сипаты: қазақтар арасында бір жасқа дейінгілер – 2 060 еркек, 1 355 әйел; орыстар арасында – 6 149 еркек, 6 935 әйел; украиндарда – 736 еркек, 1 437 әйел; ал 13 – 18 жас аралығында – қазақтарда – 7 307 еркек, 3 524 әйел; орыстарда – 21 405 еркек, 24 189 әйел; украиндарда – 2 376 еркек, 2 613 әйел; 30 – 39 жас аралығындағы қазақтар арасында – 7 179 еркек, 4 816 әйел; орыстарда – 18 900 еркек, 20 069 әйел; украиндар арасында – 2 637 еркек, 2 032 әйел138 болды.

      Сонда, Қазақ АКСР-інде шамамен жынысы жағынан 100 әйелге – 104,92 еркек, қалада 100 әйелге – 99,20 еркектен келген.

      г) халықтың ұлттық құрамы

      1926 жыл санағы бойынша Қазақ АКСР-і халқының ұлттық құрамы әртүрлі болды. Республикада барлығы 20-дан астам ұлт өкілдері тұрды. 1925 жылдан «қазақтар» деген атау орнына «казактар» сөзі қолданылып келген. «Қазақтар» сөзінің дұрыс аталуы тек 30-жылдардан басталды. Қазақ АКСР Мемлекеттік жоспарының ережесіне сәйкес халықтың 70 %-ы бір халық өкілдерінен құралса, онда бұндай әкімшілік бір ұлтты деп есептелді139. Бұл көзқарас тұрғысынан Адай (барлығы – 135 555, оның 131 476-сы қазақтар), Қарқаралы (барлығы – 183 089, оның 178 388-і қазақтар), Қызылорда (барлығы – 317 051, оның 276 483-і қазақтар), Гурьев (барлығы – 168 526, оның 138 656-сы қазақтар), Сырдария (барлығы – 885 280, оның – 643 763-і қазақтар), Орал (барлығы – 436 678, оның – 303 528-і қазақтар) округтері бірыңғай бір ұлтты болды. Бес мал шаруашылықты округ пен бір мал және егін шаруашылықты округ бірыңғай қазақтардан құралды.

      Ал, Петропавл округіне 69,4 % орыстар мен украиндар қоныстанды (барлығы – 723 985; оның 171 085-і қазақтар, 317 774-і орыстар, 184 333-і украиндар). Қалған егін және мал шаруашылықты округтер аралас ұлт өкілдерінен құралды, бірақ Қостанай (43,0 %) және Павлодар (53,4 %) округтерінде қазақтар басым болды. Қарақалпақ автономиялық облысында жергілікті ұлт өкілі – қарақалпақтар басым болды (барлығы – 304 541, оның 116 125-і қарақалпақтар).

      1928 жылдың 25 желтоқсанында Қазақстанда барлығы 57,7 % қазақтар; 19,8 % орыстар; 13,2 % украиндар; 3,5 % өзбектер; 1,9 % қарақалпақтар; 1,2 % татарлар; 0,8 % таранчалар; 0,8 % немістер; 0,4 % эрзя (мордвалар); 0,3 % белорустар; 0,2 % қырғыздар; 0,1 % түрікмендер; 0,1 % дұнғандар; 0,1 % тәжіктер; 0,5 % басқа ұлт өкілдері өмір сүрді140.

      Орыстар, украиндар, немістер және белорустардың қазақ даласына қоныс аудару отаршылдық саясаттың салдарынан болған еді. Өзбектер Қазақстанның Шымкент, Әулиеата, Түркістан сияқты ірі қалаларында шоғырланды141. А.Н.Доничтың

136

Материалы по райониров-ю Казахстана. Вкладная таблица. – С. 42.

137

Сонда.

138

Сонда.

139

Донич А.Н. Указ. соч. – С. 8.

140

Донич А.Н. Указ. соч. – С. 10-11.

141

Список народностей СССР. Труды комиссии по изучению племенного состава населения СССР. – С. 33.