1920-1930 жылдардағы Қазақстан халқы. К. А. Саркенова

болған өзгерістер

      1926 жылы 17 желтоқсанда жүргізілген Бүкілодақтық халық санағы, кейін ешбір санақта қайталанбаған ерекше құбылыс болды. Ол «Қысқа қорытындылар» және «Алдын ала берілген мағлұматтар» атты көп томдық болып шықты. Бұл Кеңес Одағы аумағын түгел қамтыған тұңғыш санақ еді, санақта КСРО аумағында болған өзгерістер, яғни Одақтың құрамына жеке республикалар мен облыстардың алынуы немесе Финляндия, Балтық бойы, Польша елдерінің шығуы көрсетілді.

      1926 жылғы санақ бағдарламасы 1920 жылы жүрген бірінші кеңестік санақ, 1923 жылғы қалалық санақ тәжірибелеріне сүйенді әрі ол санақтармен белгілі бір сабақтастық сақталды. 1926 жылғы санақтың статистикалық құралы: 1) жеке парақ 2) отбасылық карта 3) меншік иелігі туралы ведомость, 4) үй қожайындары тұрағының тізімі сияқты төрт формулярдан тұрды.

      Жеке парақ 15 сұрақты қамтыды, онда тағы қосымша сұрақтар болды. Негізінен 1920 жылдың санақ сұрақтары қайталанды, қосылғаны жұмыссыздық туралы еді, бірақ 1926 жылғы санақ бағдарламасына білім деңгейі, соғысқа қатысуы, еңбекке жарамдылығы туралы сұрақтар кірмеді. 1926 жылдың санағында 1920 жылдағыдай ауылшаруашылық саласындағы қызметі егжей-тегжейлі қарастырылмады. Ұлты туралы сұрақ қай халық өкілі дегенмен алмастырылды.

      Оған дейінгі, одан кейінгі Халық санақтары осы санақ материалдарындай толық жарияланбады. Жарияланған материалдарды екі үлкен топқа жіктеуге болады:

      1) Орталық статистика басқармасы басылымы, жергілікті статистикалық органдардың жарияланымдары;

      2) статистикалық съезд материалдарының басылымы, санақ материалдарын өндіру және өңдеу туралы нұсқаулар.

      1927 жылдың ақпанында: «1926 жылғы Бүкілодақтық халық санағының алдын ала қорытындылары», сәл кейінірек «1926 жылдың 17 желтоқсанындағы Бүкілодақтық халық санағының қысқаша мәліметтері» деген атпен бірінші нәтижелер жарық көрді.

      Бұл басылымдардың мақсаты – нақтылы болмаса да біршама жинақталған материалдар бойынша кейбір сұрақтардың өңдеуден өткен қорытындыларын жариялау еді.

      1926 жылдың санақ материалдары 56 том болып жарық көрді. Бұндай ауқымды материалдардың алғашқы томдары 1928 жылы жарияланды, 1935 жылға дейін созылған кей томдар болмаса негізінен бұл басылымдардың шығуы 1932 жылы аяқталды. Барлық басылымды 7 бөлімге бөлуге болады: 1-бөлім – халық, ана тілі, жасы, сауаттылығы; 2-бөлім – кәсібі; 3-бөлім – отбасылық жағдайы; 4-бөлім – жұмыссыздық; 5-бөлім – иелік құқығы, құрылыс, қала мен қала типіндегі қоныстардағы орындар; 6-бөлім – қала халқының үй жағдайы; 7-бөлім – қаладағы отбасының құрылымы.

      1926 жылғы санақ материалдарының жинақталу жүйесіндегі басқалардан айырмашылығы: 1) халық – адамдардың жиынтығы; 2) еңбекке қатысты мәселе; 3) отбасының әлеуметтік жағдайы, жасы/жынысы, т.б. Бұлайша топтастырылу халық тарихын зерттеуге мол мүмкіндік туғызды.

      Социалистік қайта құрулар кезеңінде елдің әкімшілік-территориялық құрылымында экономикалық аудандарға бөлу принципіне негізделген өзгерістер болды. 3 млн. кв. км-лік Қазақстан

      6 губерния және 2 округке бөлінді. Әрбір губернияның аумағы орташа жарты миллион кв км-ден асты. Орташа 60 – 80 мың кв. км-ді алатын, 150 мың халқы бар уезд де ауқымды