Кинода режиссура ва драматургия. А. Митта

narsalarni bilishi kerakka о‘xshaydi. Ammo bunday emas. Nega? Chunki rejissor tomoshabinlar yangi narsani tomchima-tomchi bilib olar ekan, о‘z diqqatlarini bir joyga jamlashlarini istaydi. Kutilmaganda Mak Merfi о‘zining kasalxonaning abadiy tutqini ekanligini: bu yerda majburiy davolanish muddati chegaralanmaganligini bilib qoladi. Demak, alvido erkinlik ekanda? Bu esankiratuvchi xabarni u turmada о‘tirish muddati tugashiga bir hafta qolganida oladi. Rejissor xabardan maksimal darajadagi hissiyotlarni siqib oladi. Yomon hikoyada mualliflar bu muhim ma’lumotni berishga shoshilishlari mumkin edi. Ammo uddaburon hikoyachi eng mazali bо‘lakni uning vositasida voqea rivojini keskin burib yuborish uchun saqlab qо‘yadi.

      IKKINCHI QADAM – HAMDARD BО‘LISH

      GAMLET – BU MEN

      Dramatik voqelikdagi emotsional jalb qilishning keyingi, yanada chuqurroq pog‘onasi – hamdardlikdir. U sinchikovlikdan kelib chiqadi.

      Personaj auditoriyaga yaqin va tushunarli bо‘lganida, tomoshabin personaj bilan umumiy axloqiy qadriyatlarga ega bо‘lganida hamdardlik vujudga keladi. Hamdardlik idintifikatsiyani – tenglashtirishni keltirib chiqaradi. Biz gо‘yoki qahramon bilan birga yashaymiz va harakat qilamiz, hissiyotlarini u bilan baham kо‘ramiz, muammolari bizga yaqin va tushunarli bо‘ladi, biz uning raqiblari ustidan g‘alaba qilishini istaymiz.

      Bu bosqich oyday oydin narsaga о‘xshaydi. Ammo tenglashtirish asosan beixtiyor holda (idrok darajasida) kechishini aytib о‘tish ortiqchalik qilmaydi. Bizning anglanmagan jamoaviy «men»imiz hammamizga tushunarli va yaqin, biz bilan umumiy axloqiy qadriyatlariga ega bо‘lgan personajlarga hamdardlik tuyg‘usini va unga g‘amxо‘rlik qilish hissini uyg‘onishiga olib keladi.

      Bu mavzuga doir ajoyib psixologik asarlar yozilgan, masalan, nemis olimi Karl Yung tomonidan. Ammo falsafasiz ham tushunarli: personaj qanchalik tushunarli bо‘lsa, uning tashvishlari va muammolari ham shunchalik tushunarli bо‘ladi. «Yaxshi bayon qilingan voqelik»da: avval qahramonning kishini о‘ziga tortadigan jihatlarini kо‘rsat, tomoshabinga uni sevishi yoki unga hamdardlik bildirishi uchun yordamlash, undan keyingina tomoshabinning diqqatini uning kamchililiklariga qarat, degan qat’iy qoidalar ham mavjud.

      Siz muharrirga ssenariyni kо‘rsatdingiz. U buni maqtadi, oxirida esa: «Ammo men о‘zimni qahramon qiz bilan tenglashtirish imkoniyatini sezmayapman…», – dedi. Maqtovlarni esdan chiqaring – agar mabodo zaxirangizda boshqa qahramon qizingiz bо‘lmasa, ssenariyingizning ildiziga bolta urildi. Muharrir voqelikdagi asosiy narsa – tenglashtirish ekanligini, chunki u tomoshabinning hissiyotlari rivojlanish imkoniyatiga ega bо‘ladimi yoki u oddiy qiziqish nuqtasida qotib qoladimi, degan savolga javob bо‘lishini yaxshi biladi.

      О‘rta asrdagi yigitchaning, boz ustiga – Shahzodaning muammolaridan kо‘ra biz uchun olis bо‘lgan yana qanday muammo bо‘lishi mumkin? Xorijdan qaytib keldi, о‘qishini tо‘xtatdi, chunki uning otasi vafot qilgan. Shu ham muammo bо‘ldi-yu… Daf’atan ma’lum bо‘ladiki, uning otasi vafot qilmagan, balki о‘ldirilgan ekan. Yana kim tomonidan deng, amakisi tomonidan. Onasi bо‘lsa qotil bilan bir tо‘shakda yotadi. Dо‘stlari uni sotib ketishadi, qaylig‘i Shahzodani sevish yoki unga sotqinlik qilish kerakmi ekanligini hal eta olmay aqldan ozadi…, otasining arvohi «men uchun qasos ol», – deydi. Shahzoda bо‘lsa muammoni yangicha – daliliy ashyolar tо‘plab, aybdorlarni aniqlash yо‘li bilan hal etmoqchi bо‘ladi. Oh, u qо‘liga о‘ch qilichini olmaslikni qanchalar istardi! Ammo olam sotqinliklar va jaholat botqog‘iga botgan. Kimdir yorug‘lik va yaxshilikning yonini olishi kerak-ku!

      – Agar men bо‘lmasam, kim? – deymiz Gamlet bilan birga. Bu yigit nima qiladi? Bizni qiziqtirgan narsani qiladi, qiziqish bilan tо‘xtab qolmaydi. Biz u tomonda bо‘lamiz. Bizning atrofimizda ham shunga о‘xshash muammolar bor. Yuz yillar о‘tdi, ammo havoda hali-hamon yolg‘on, sotqinlik, qon hidi. Biz Gamletga hamdardlik qilamiz va bizning hayotimiz bir necha yuz yillik madaniy aloqalar bilan boyiydi.

      Bizda personajga nisbatan hamdardlikni uyg‘otishning bexato usuli – uni dramatik holatga tushirish usuli mavjud. Kishiga uning xarakteri imkoniyatlari chegarasidan kuchliroq falokatlar yog‘iladi – biz о‘z-о‘zidan unga hamdardlik qilamiz. Bu bizning irodamizga bog‘liq bо‘lmagan holda sodir bо‘ladi. Bizning vujudimiz shunday dasturlashtirilgan: kimdir stress holatida bо‘lsa, bizning miyamizda ham shunga о‘xshash stress biotoklari paydo bо‘ladi. Bu ilmiy isbotlangan fakt. Endi yanada ilgarilab boramiz – hamdardlik va tenglashtirishdan saspensga о‘tamiz.

      UCHINCHI QADAM – SASPENS

      Saspens – bu shunday soniyaki, unda auditoriyaning filmga jalb qilinishi tо‘laroq holda namoyon bо‘ladi.

      Saspens – sof inglizcha sо‘z. Til bilimdonarining aytishlaricha, «zо‘riqish» («taranglik») – sо‘zning aniq va tо‘liq bо‘lmagan tarjimasidir. Aniqroq qilib aytganda, u «chidab bо‘lmas darajada zо‘riqib kutish» («chidab bо‘lmas darajada tarang holat») deganidir.

      Saspens personajga xavf-xatar xuruj qilganda va auditoriya u uchun hamdardlik bildirganda paydo bо‘ladi. Masalan, biz yoqtirgan yaxshi yigitga о‘lim xavfi soya solganda. Yaxshi filmda bunaqa saspenslar qancha bо‘ladi? Bugungi kunning joriy repertuaridagi filmlarning 95%i – bu saspens, sof saspens va saspensdan boshqa hech narsa yо‘q. Saspens kino tilining boshqa barcha elementlarini о‘ziga bо‘ysundirdi. Shuning uchun ham film energiyasining asosiy tashabbuskori haqida bilib olsak yomon bо‘lmaydi. Buning ustiga, rus adabiyoti va kinematografiyasi an’analari uchun yaqinlargacha bu narsa xos emas edi.

      Saspens – bu auditoriyaning ayni joyda va ayni shu paytda sodir bо‘layotgan narsalarga reaksiyasidir (javobidir). U auditoriya va personajda axloqiy umumiylik mavjud bо‘lganida, tomoshabin va xarakterda bir xil emotsional kuch mavjud bо‘lganda (u qо‘rqayapti, men ham u uchun qо‘rqayapman; u qotilni topishni istayapti, men ham qotilni topilishini istayman) vujudga keladi. Agar auditoriya qahramon haqida, uning halok bо‘lmasligi, mag‘lub bо‘lmasligi haqida qayg‘ursa – saspens hosil bо‘ladi.

      Saspens – bu hissiy javob, bu iztirob chekish, hayajonlanish, xavotirlanish, umidsizlikka tushish, qо‘rquv… Shu bilan birga qiziquvchanlik, ya’ni intellektual kategoriya bо‘lib, u sizni keyingi soniyada qahramonga nima bо‘lishini bilishga undaydi. Va siz voqeaga butun vujudingiz, hissiyotlaringiz bilan tо‘liq bir tarzda kirib ketasiz.

      Shunday qilib,

      1-qadam – qiziquvchanlik,

      2-qadam – hamdardlik,

      3-qadam – saspens.

      Saspens – bu xuddi tizim qurilishi unsurlarining tomoshabin oldida topshiradigan imtihoniga о‘xshaydi. Agar dramatik holat yaxshi bо‘lsa, u saspensni vujudga keltiradi. Agar dramatik peritpetiya tо‘g‘ri rivojlansa – siz nimani xohlagan bо‘lsangiz shunga va yana qо‘shimcha uning rivojida saspensga erishasiz. Agar voqelik qarama-qarshilikni tо‘g‘ri ochgan bо‘lsa, saspens qahramonga bо‘lgan tahdidlar va xattiharakatlardagi kutilmagan burilishlar bilan birga о‘sib boradi. «Saspens» atamasini olib kirgan rejissor – Alfred Xichkokdir. U saspensni «dramatik holatning bо‘lishi mumkin bо‘lgan eng shiddatli kо‘rinishi», deb atadi. Xichkokning aytishicha, u filmlar olishni endigina boshlagan, hali mashhur bо‘lmagan paytlarida shunday о‘ylagan: «Shunay qilish kerakki, barcha yulduzlar mening filmlarimda tasvirga tushishni istasinlar? Ularni allaqanday sirli, notinch narsalarni о‘z ichiga olgan voqeliklar bilan jalb qilmoq, hissiyotlarini uyg‘otmoq kerak». Mana shunday holatlargina saspensga olib keladi.

      Xichkok bir safar fransuz rejissori Tryuffoga shunday degan:

      – Voqeani yozayotganimda meni kо‘proq xarakterlar emas, balki g‘ijirlab turadigan zinapoya xavotirga soladi.

      – Bu