Кинода режиссура ва драматургия. А. Митта

ketish yо‘lini topishi kerak. Shu bilan birga bu chorani kechiktirmay topishi kerak, aks holda uning ahvoli bundan ham battar, juda yomon bо‘ladi…

      Ruhiyatning barcha yashirin sifatlari taranglashadi, bо‘rtib chiqadi va barchaga oshkor bо‘lib qoladi. Bu narsa esa:

      – birinchidan, muallifning tasavvurini qо‘zg‘atadi;

      – ikkinchidan, rejissor va aktyorning tasavvurini qо‘zg‘atadi;

      – uchinchidan, tomoshabinni hamma narsani unutib, personaj qanday qilib noiloj vaziyatdan chiqib ketishini kuzatishga majbur qiladi.

      Akakiy Akakiyevich Bashmachkinning – «Shinel» qissasi qahramonining – eski shineli butunlay yaroqsiz bо‘lib qoldi. Shinelsiz u kasal bо‘lib, о‘lib qolishi mumkin. Kambag‘alligi tufayli u yangi shinel tiktira olmaydi. U nima qiladi?

      О‘smir juda katta va ayovsiz kuchlar aralashib qilingan qotillikka guvoh bо‘lib qoladi. Agar u jinoyatni ochishga yordamlashmasa, uni о‘ldirishadi. U nima qiladi? («Mijoz» – «Klient» filmi).

      Chekka bir shaharga revizor keldi. Shahar hokimi ishonadiki, agar qonun buzulishlari haqida bilib qolishadigan bо‘lsa, amaldorlarga Sibir surgunlarining kishanlari xavf soladi. Mansabdorlar nima qilishadi?

      Nyu-York mafiyasining bir maromdagi hayotiga yangi kishilar keldi. Ular keksa chо‘qintirgan otalari don Korleoneni о‘ldirishsa, nima xohlashsa – shuni olishlarini biladi va uni о‘ldirishadi… Yо‘q, u hali tirik. Uning bolalari nima qilishadi?

      Gimnaziya о‘qituvchisi bu dunyodagi bor nasalardan qо‘rqadi. U gо‘yoki niqob bilan himoyalanganday yashaydi. Birdaniga bu niqobni uni sevuvchi maxluq – ayol kishi, uning bо‘lajak xotini yirtmoqchi bо‘ladi… Bunga javoban u nima qiladi?

      Yosh pomeshchik Dubrovskiy butun mol-mulkidan ayriladi. U ablahlarni jazolab, qaroqchilik qila boshlaydi va bir payt о‘zining ayovsiz dushmanining qiziga oshiq bо‘lib qoladi. U qanday harakat qiladi?

      Yosh va baxtiyor Romeo gо‘zal Julyettani sevib qoladi. U ham buni sevadi. Ammo ular baxtli bо‘la olmaydilar. Montekki va Kapuletti oilalari ayovsiz dushmanlar. Sevishganlar nima qilishadi?

      Boshpanasiz tikuvchi ayol talabalar yotoqxonasida yashaydi, о‘ziga homiylik qilgan har bir kishini sevadi, u haqida g‘amxо‘rlik qiladi. Bir payt sevimli kishisi uni uydan haydaydi. Uning bо‘lsa boradigan joyi yо‘q… Nima qiladi? (Chexovning «Anyuta»si).

      Bu rо‘yxatni cheksiz chо‘zish mumkin va har bir asarda aniq kо‘rinib turadigan dramatik holat mavjud. U – motor bо‘lib, insoniy munosabatlarni harakatga keltiradi. U о‘y surishga emas, balki nimadir qilishga majbur etadi. U (dramatik holat) personajlar zudlik bilan, shu yerda va hozirning о‘zida, bizning kо‘z о‘ngimizda о‘z muammolarini hal qilishlarini, dramatik holat itqitib yuborgan jarlikdan ularning chiqib olishlarini talab qiladi. Bu narsa bulvar adabiyotiga ham, sara adabiyotga ham, bestsellerlar qahramonlarining jasoratiga ham va inson ruhiyatidagi eng xilvat joylarning kamtarona tadqiqotlariga ham birday taalluqlidir.

      Ommabop uslub mualliflari dramatik holat nima uchun bunchalik ishonchli va tо‘xtovsiz ishlashini tushuntirib, past ketib о‘tirishmaydi. Statistika bо‘yicha, u muvaffaqiyatli faoliyat kо‘rsatayapti, shu tufayli ham о‘z-о‘zdan tushunarliday kо‘rinadi. Ammo mening Rossiyadagi shogirdlarim uchun bu narsa о‘z-о‘zidan tushunarli emas edi. Hayotni poetik kuzatish, beixtiyor quvonchlar va tushkin kayfiyatlarni, yoki hayot tartibsizliklarini betartib shakllarda yoki individual narsalarni kо‘rsatish naqadar ularni о‘ziga tortadi. Hammamizga: film ijodkorlariga ham, tomoshabinlarga ham dramatik holat bilan ishlasak yaxshi bо‘lishini tushunib olish foydali bо‘lardi.

      Oxirgisidan boshlaymiz. Uquvsiz о‘quvchilarga о‘xshab masalalar tо‘plamining oxiridagi javobiga qaraymiz. Film tugallangan va u kinoda kо‘rsatilayapti. Kinoteatr zallarini tо‘ldirib о‘tirgan tomoshabinlar tо‘dasiga qarang – Germaniyada, Fransiyada, Amerikada ham bu shunday. Nega biz tasvirlar galereyasida bunchalik tо‘planmaymiz, kutubxonalarda tungacha о‘tirib qolmaymiz – u yerda ham san’at mavjudku? Yо‘q! Har hafta biz katta zalda tо‘planamiz. Chiroqni о‘chirishadi va biz bir yarim-ikki soat mobaynida bо‘ynimizni miltillab turgan ekran matosiga chо‘zgan holda harakatsiz о‘tiramiz. Bunday qilishga bizni nima majbur qiladi? Kanadalik psixolog Gans Sele, biz hammamiz stressga muhtojmiz, deydi. Kino bu ehtiyojimizni qondiradi.

      Stress – Xudo tomonidan yaratilgan ulug‘ ixtirodir. Stressga bо‘lgan qobiliyat har bir odamning dasturiga joylashtirilgan. U qachonlardir kuchsiz, bechora, yalang‘och kimsani tabiatning podshosiga aylanishini ta’minladi va ushbu olamni yaratdi. Hozir biz madaniylashgan holda kо‘zga kо‘rinmaydigan nurlar va tо‘lqinlarning axborotlar oqimida yashamoqdamiz. Ammo hammasi inson hali hayvonlar bilan о‘ralgan о‘rmonlarda va g‘orlarda yashaganida, yashab qolishlari uchun ularni о‘ldirishlari kerak bо‘lganida boshlangan edi. Xudo xavf-xatarga qarshi beriladigan javob (reaksiya)larning hamma turlarini oldindan faraz qilishi mumkin emasdi. U stressni – qо‘rquv, agressiya, quvonch, qayg‘u… kabi barcha kuchli qо‘zg‘atuvchi vositalarga bо‘ladigan yagona universal javob(reaksiya)ni о‘ylab topdi. Olimlar uni «organizmning unga xos bо‘lmagan javobi (reaksiyasi)» deb atashadi. Odamning diqqat maydonida qandaydir bezovtalantiruvchi, xavfli, tahdid soluvchi nimadir paydo bо‘lsa, uning diqqati avtomatik tarzda bu narsaga safarbar etiladi. Vujud qonga katta miqdorda adrenalin chiqaradi va uning kuchi qisqa bir on davomida о‘nlab barobar kо‘payib ketadi. Odam irodasi qahr-g‘azabga tо‘lgan yoki qо‘rquv paytida bir joyga tо‘planib, kuchliroq bо‘lib qoladi, tezroq yuguradi, kо‘zlari yaqqolroq kо‘radi va mо‘ljalga aniq uradi. U dushmanga xuddi bahodirlar kabi tashlanadi yoki xavf-xatardan kutilmagan tezlik bilan qochib qola oladi.

      Stressga bо‘ladigan javob (reaksiya) dunyodagi barcha odamlarda о‘xshashdir. Bu narsa kishilarga biron manzilga, qabilaga, xalqqa birlashish va yashab qolish imkonini berdi. Aynan stress tufayli har birimizning ajdodimiz ov paytida yugurishga, о‘ldirilgan tо‘ng‘izning gо‘shtini g‘orga sudrab kirishga va uni olovda pishirishga qodir bо‘lgan. Kechqurunlari sovuq va qо‘rquvni ham unutib, о‘z tanlaganini qucha olgan. U sevardi, tug‘ardi, bolalarini tarbiya qilardi va agar omadi kelib qolsa, ovda emas, balki butunlay qarib-churib, 25 yoshlarida bolalari va nabiralari davrasida qazo qilar edi. Stress uning butun a’zolarini holdan toydirib, faoliyatini to‘xtatib qo‘yardi.

      Hozir biz issiqqina uyda, qonunlar himoyasi ostida, hamma qulayliklar barpo etilgan hayotda uch baravar uzoq yashaymiz. Olimlarning aytishlariga qaraganda, biz imkoniyatimzdagi stresslarning 5-7 foizidangina foydalanamiz. Ammo vujudizmdagi dastur о‘zgargani yо‘q. Vujud stressga muhtoj. Agar biz stress ulushini olmasak, unda bizda distress yoki sо‘lg‘in kechadigan doimiy stress yuz berib, u vujudimizni vayron qiladi, kasalliklar, asabiyliklar va aqldan ozishlarga olib keladi. Shuning uchun ham biz stress holatlariga intilamiz.

      Kinotomoshabinlarni о‘rgangan olimlar nimani kashf etishdi? Ma’lum bо‘ldiki, filmni kо‘rish jarayonida tomoshabinlarning miyasida kichik-kichik stresslar biotoki vujudga kelar ekan. Bular real hayotdagiga nisbatan yuzlab, balki minglab marta kuchsiz stresslar. Ammo bu stressga о‘xshab ketadigan narsalar davolovchi xususiyatga ega. U bizga quvonch baxsh etadi, chunki taranglikni ketkizadi, ruhimizni yengillashtiradi, teleseriallardagi va gо‘zal dramalardagi tasavvur qilinadigan raqib bilan kurashib, uning ustidan g‘olib chiqish imkoniyatini beradi.

      Tomoshabinni ekranga kо‘proq nima jalb qiladi? Dramatik holatdagi kishi. Bu narsa beixtiyor kechadi. U bizning xattiharakatlarimiz asosida azaldan mavjuddir. Odamni biror falokatga duch kelganligini kо‘rishim hamon men tasavvurimdagi stressga uchrayman, uning yonida birgalikda bu falokatdan chiqish yо‘llarini izlayman. U kishi menga qanchalik yaqin va tushunarliroq bо‘lsa, albatta, men unga shunchalik kо‘proq qayg‘uraman. Ammo amalda men stressga uchragan har bir odamga nisbatan qayg‘uraman. Mening stress dasturim mening ishtirokimsiz ishlaydi. Uning asosida poda instinkti yotadi.

      Drama tomoshabinlari bilan qilinadigan barcha aloqalar mana shu poydevor ustiga qurilgan. Stress – bu dramatik holatlarda qolgan personajlarga nisbatan