Заҳарли газандалар. Я. Давлатов

yengil bo‘ladi. Urg‘ochi o‘rgimchak ovga chiqmaydi va erkagidan qolgan sarqitlar bilan oziqlanadi. Qora beva deb nom olgan urg‘ochi o‘rgimchak urchib bo‘lganidan so‘ng erkagini yeb qo‘yadi. Tabiiy tanlanish jarayonida paydo bo‘lgan xulq-atvorning ana shunday shakli aftidan naslni davom ettirish uchun foydali bo‘lsa kerak. Kanniballizim hodisasi turning yashab ketish ehtimolini oshiradi.

      Avstraliya orollarida qarmoq bilan ov qiladigan g‘alati bir o‘rgimchak yashaydi. Sidney universitetining professori, taniqli zoolog olim T.Refliy quyidagilarni bayon etadi: Mazkur o‘rgimchak yigiruvchilar podshosi nomi bilan mashhur bo‘lib, kech kirganda ikkita daraxt orasida o‘zining mashhur to‘rini to‘qiydi, uning o‘rtasidan bir necha metr pastga qarab ingichka, lekin o‘ta pishiq tola tushiradi, uning uchida esa ozgina miqdorda yopishqoq modda bo‘ladi. Bir necha ana shunday tomchilar tolaning boshqa joylarida ham bo‘ladi. Tollalardan bitasini oyog‘iga yopishtirib olgan o‘rgimchak tevarak atrofga diqqat bilan nazar tashlab turib hasharot sharpasini sezishi bilan o‘rgimchak darhol o‘sha tolani qimirlata boshlaydi, toladagi yelimsimon tomchilar xasharot diqqatini o‘ziga tortadi va u yaqinlashib tomchiga qo‘nganida yopishib qoladi. Ovchi o‘rgimchak esa qarmoqli tolani o‘ziga tortib kapalakni paqqos tushiradi.

      Nima uchun o‘rgimchakning erkagi urchib bo‘lganidan keyin o‘zini yem bo‘lishga qo‘yib beradi? Nima uchun u hech qanday qarshilik ko‘rsatmaydi? Ana shunday itoatgo‘ylik, tobelik kabi xususiyat qanday holatlarda paydo bo‘ladi? Texas va Kornel universiteti biologlari ana shunday holatni paydo bo‘lishini oldindan aytish uchun matematik model (differensial tenglamalar to‘plamini) yaratdilar, ya’ni erkak o‘rgimchak reproduktiv imkoniyatini oshirgan paytida o‘zini yem bo‘lishiga qo‘yib berar ekan.

      Braziliya va Meksika tropik o‘rmonlarida o‘rgimchaksimonlarning telefon degan vakili yashaydi. O‘lchami 75 sm gacha, ko‘rinishidan chayonga o‘xshasa-da qorin tomoni uzunchoq bo‘lib uchta qismdan iborat. Dushmanga hujum qilganida dum uchini ko‘tarib suyuqlik sepadi. Bosim ostida otilgan bunday suyuqlik 30 sm masofaga yetib boradi. Bu suyuqlik tarkibiga ko‘ra sirka kislotasidan iborat bo‘lib, undan xlor hidi keladi, u ko‘zga tushsa o‘ta bezovta qiladi. Bu jonivorning 70 ga yaqin turlari mavjud bo‘lib, ko‘pchiligi Malay tizma ko‘llarida va Markaziy Amerikada yashaydi.

      Janubiy Amerikada juda katta yirtqich o‘rgimchaklar uchraydi, ularning bo‘yi 12 sm gacha bo‘lib, mayda qushlarga hujum qiladi. O‘rgimchak jag‘idagi zahar bilan qushlarni tishlab shol qilib qo‘yadi. Lekin bu yirtqichni o‘ziga nisbatan xavfliroq dushmani braziliyada tarqalgan ari bo‘lib, uni mahalliy xalq kuchuk oti deb ataydi. U tashqi ko‘rinishi bilan bizda yashaydigan qovoq aridan kattaroq bo‘lib, gavdasi qora rangga bo‘yalgan, qanotlarida oq dog‘lari bor. Qushxo‘r o‘rgimchakni ko‘rib qolgan ari uning tepasiga kelib aylana boshlaydi, o‘rgimchak ham kurashga tayyorlanadi, u o‘zining to‘rtta orqa oyog‘iga tayanib, oldingi ikki oyog‘i bilan ariga qarshilik ko‘rsata boshlaydi. Ari esa o‘rgimchakka qaraganda chaqqonroq harakat qilib har tomondan xujum qiladi. Ana shunday kurash jarayonida o‘rgimchak izchilroq harakat qilib gavda muvozanatini yo‘qotib qo‘yadi. Bunday holat o‘rgimchak uchun fojiali yakunlanadi. Ari bir laxzada o‘rgimchak ustiga chiqib olib, o‘zining zaharli qurolini ishga soladi va nimjon bo‘lib qolgan o‘rgimchakni ko‘targanicha iniga olib ketadi va uning ustiga tuxum qo‘yadi.

      Tuxumdan chiqqan g‘umbak xo‘jayin hisobiga yashab, dastlab uning ikkinchi darajali a’zolari bilan, keyinchalik esa o‘ta muhim a’zolari bilan oziqlanadi. Tabiiyki g‘umbakning parazitlik faoliyatida ong va aqlga o‘rin yo‘q, albatta bular hammasi instinktdan iborat, xolos.

      Haqiqiy o‘rgimchaklar – qushxo‘rlarni ko‘pchilik odamlar yaxshi taniydi, ular orasida yirik paxmoq o‘rgimchak bo‘lib, ularning bo‘yi 10 sm ga yetadi. Tropikada bu oilaning 600 ga yaqin turlari yashaydi. Ularning asosiy ozuqasi hasharotlar bo‘lsa-da ba’zan mayda qushlar, kaltakesak, ilon va qurbaqalarni ham tutib yeydi. O‘rgimchakda baliq tutadigan qarmoq shaklida yirik va o‘tkir jag‘lari zaharli bez bilan tutashib ketgan.

      Braziliyada tarqalgan daydi o‘rgimchak o‘ljasini poylab turib birikki sakrab unga tashlanadi, urg‘ochisi o‘zini himoya qilaturib orqa oyog‘iga tayanib dushmanga sakraydi va bir juft o‘tkir tirnog‘i bilan tishlab zahar soladi. O‘tkir tirnoqlari zahar oqib keladigan tomir orqali zaharli bez bilan bog‘langan. Bu o‘rgimchakni tishlashi natijasida odamlarda kuchli zaharlanish alomatlari kuzatiladi, bunday holat ba’zan qayg‘uli yakunlanishi ham mumkin.

      O‘rgimchakni bo‘yi oyog‘i bilan 7 sm, boshqa o‘rgimchaklar singari 8 ta ko‘zi bor. O‘rgimchak chaqqan odamlarni davolash uchun zaharga qarshi maxsus zardob ishlatiladi, u Braziliyaning San Paulu shaharida tayyorlanadi.

      Brazilyada yashaydigan uncha katta bo‘lmagan (4-5 mm) sakrovchi o‘rgimchak yanada xavfliroq hisoblanadi. Uning chaqishi natijasida yallig‘lanish, xuddi qizdirilgan temirni bosgandek o‘ta kuchli og‘riq yuz beradi, siydikda qon paydo bo‘lib, bir necha soatdan so‘ng odam halok bo‘ladi. Janubiy Afrika bushmenlari ana shu urug‘ga mansub o‘rgimchaklar zaharidan o‘zlarining ov kamonlarini o‘qlashda foydalanadilar.

      Cho‘l va sahrolarda yashaydigan paxmoqli biyni odamlar asossiz ravishda zaharli deb hisoblaydilar. Ularda zaharli bez umuman yo‘q, binobarin odam uchun u xavfli emas.

      Qoraqurt (Latrodectus mactans tredecimguttatus). O‘rgimchaklar turkumi vakillari orasida faqat bitta tur, ya’ni qoraqurt o‘zining kuchli zahari, yashash tarzi bilan boshqa o‘rgimchaklardan farq qiladi. Qoraqurtning urg‘ochisi tim qora rangda bo‘lib, gavdasi erkagiga qaraganda bir necha bor katta bo‘ladi.

      Qoraqurtning zaharli apparati bez va jarohatlovchi moslamadan iborat bo‘lib, jonivorning bosh va ko‘krak qismida joylashgan, yarim oy shaklida oq rangda, bir tomoni berk, ikkinchi tomoni esa uzunchoq bo‘lib, zahar oqib keladigan tomirga ulangan. Zaharli bezning uzunligi voyaga yetgan urg‘ochilarida 3-4 mm, zahar oqib keladigan tomir 1,2-1,3 mm bo‘ladi.

      Yangi olingan zahar unchalik tiniq bo‘lmaydi, ishqorli reaksiyada bo‘lib filtirlangandan so‘ng zahar rangsiz deyarli tiniq holga keladi. Hidi bo‘lmaydi, suvda va osh tuzi eritmasida yaxshi eriydi, spirt, efirda o‘z xossasini yo‘qotadi. Zahar tarkibiga oqsil tabiatli neyrotoksinlar shuningdek gialuronidaza, fosfodiesteraza, xolinestiraza, kininaza fermentlari kiradi. Toza zaharning kuchi (LD₅₀) qisqichbaqa uchun 62, uy chivini uchun 99, dengiz cho‘chqasi uchun 205 va sichqon uchun 220 mkg/kg. Asosiy ta’sir etuvchi modda neyrotoksin (a-latrotoksin), oqsil M-118 000, toza holda ikkita mustahkam subedinisadan iborat, umumiy M-23 000, subedinisa molekulasi 1042 ta aminokislota qoldig‘idan iborat. Sichqonlar uchun a-latrotoksinning LD₅₀ 45 mkg/ kg. Qoraqurt zaharida shuningdek, V-latrotoksin topilgan, M-75 000, har xil tur qoraqurtlarning V-lotrotoksinlari aminokislotalar tarkibiga ko‘ra juda ham o‘xshash ekan.

      Qoraqurt Moldaviya, Qrim yarim oroli, Dog‘iston va O‘rta Osiyoda keng tarqalgan, O‘zbekistonda Zomin – Jizzax va Beshkent – Ulyanov cho‘llarida ko‘p uchraydi. Aytish kerakki, bu o‘rgimchak baland tog‘li o‘tloqlarda, Qashqadaryoning 3500 m balandlikdagi Ko‘kabuloq qishlog‘ida, Nurota tizmalarida va Qo‘ytosh atrofida ham tarqalgan.

      Qoraqurt butun umrini o‘zi to‘qigan ipak to‘r ustida o‘tkazadi, uning uyalari turli shaklda bo‘ladi. To‘rga ilingan jamiki bo‘g‘imoyoqlilar qoraqurtning yemishi hisoblanadi, hattoki to‘rga ilinib qolgan ilon bolasi ham qoraqurtga yem bo‘ladi. Qoraqurtning erkagi 7 yoshda, urg‘ochisi 9 yoshida voyaga yetadi. Juftlashish uchun ular bir-birini izlay boshlaydi, urchish jarayoni boshlangach, urg‘ochisi o‘zidan suyuqlik chiqazadi, u havoda qurigandan keyin oq rangli moddaga aylanadi, ana shu belgi orqali erkagi urg‘ochisini topib oladi. Shu davrdan boshlab ular o‘z inlarini tark etib sayrga chiqadilar. Birinchi sayrdan so‘ng urg‘ochisi in quradi, erkagi bunda ishtirok etmaydi, ular mana shu uyada juftlashadi. Bu jarayon 15–20 kun davom etadi. Bu vaqtda erkagi oziqlanmaydi va doim urg‘ochisining atrofida yuradi. Agar urg‘ochisi juftlashishga tayyor bo‘lsa, o‘zi qulay joyni tanlab chalqanchasiga yotib oladi. Erkagi kelib biroz uzoqroqdan turib bir necha bor uni turtib ko‘radi, shunda ham urg‘ochisi qimirlamasa, erkagi kelib juftlashadi. Bu jarayon ko‘pincha 30–40, ayrim hollarda 50–60 daqiqa davom etadi. Qizig‘i