Заҳарли газандалар. Я. Давлатов

(Lumbrineris heteropoda). Oxot, Yapon, Cariq va Sharqiy Xitoy dengizlarida tarqalgan. Zahar tarkibida neyrotoksin mavjud, hasharotlarning asab tizimiga ta’sir etadi. Umurtqali hayvonlarga uning ta’siri sezilarli emas. Sichqonlarning vena qon tomiriga yuborilganda LD₅₀ 30 mg/kg ga, teri ostiga yuborilganda esa 1000 mg/kg ga to‘g‘ri keladi. Tajribada mazkur toksinni baliq yashaydigan akvarium suviga qo‘shilsa, undagi baliqlar halok bo‘ladi. Sintez usuli bilan olingan nereistoksin kuchli insektosid hisoblanadi va Yaponiyada sholi, choy, xurmo va boshqa ekin zararkunandalariga qarshi ishlatiladi. Nereistoksinni fosforli birikmasi (bankol) yapon olimlarining fikricha kolorada qo‘ng‘iziga qarshi ishlatilganda o‘ta yaxshi natija beradigan preparatlardan biri va amalda qush, baliq, hamda kemiruvchilarga zararli ta’sir ko‘rsatmaydi.

      1.6. MOLLYUSKALAR (MOLLUSCA) TIPI

      Zaharli mollyuskalar guruhiga qorinoyoqli mollyuskalarning konus urug‘iga tegishli ko‘p sonli turlari kiradi. Konus va sakkizoyoqlarning zaharli apparati tuzilishiga ko‘ra bir-biriga o‘xshash bo‘lmasa-da, ular ikkalasi ham ovqat hazm qilish a’zosi bilan o‘xshashdir. Mollyuskalarning 130 mingdan ortiq turlari fanga ma’lum.

      Ular orasida eng zaharlisi qorinoyoqli mollyuska – konus hisoblanadi, uning zahari skelet muskullarini shol qilish quvvatiga ega. Zahar ishlab chiqaradigan bezning tomiri orqa tomonida osilib turgan xartumchaga ulanadi. Xartumchaning usti qirg‘ichga o‘xshash bo‘lib bir qancha uchi qayrilgan o‘tkir pixlar bilan qoplangan. Bordi-yu mollyuskani qo‘lga olsangiz u o‘zining xartumchasi bilan tez harakat qilib qo‘l terisini jarohatlaydi va yaralangan joyga zahar oqib keladi. Ba’zi bir konuslarning uzunligi 70 mm ga yetadi, zaharlangan odamda kuchli og‘riq paydo bo‘ladi, barmoqlari jonsiz bo‘lib qoladi, asta-sekin badanning qizarishi kattalashib boradi, nafas qisishi, yurak urishi kuchayadi odam hushidan ketadi, ba’zan zaharlangan qo‘li shol bo‘lib qoladi. Bemorlar orasida nobud bo‘lish holatlari ham uchraydi. Bunday zaharga qarshi dori darmon yo‘q.

      Boshqa turlardan farqli o‘laroq konuslarda zahar ishlab chiqazadigan maxsus bezi bo‘ladi. Konuslarning har xil turlarida zaharining rangi bir xil bo‘lmaydi, zahar RN 7,8-8,1 oralig‘ida bo‘ladi. Zaharning tarkibi har xil kattalik va shakldagi donador moddalardan iborat bo‘lib, bu donalarning rangi har xil bo‘ladi. Xlorid kislotada qaynatilganda kuchini yo‘qotmaydi, 20 foizli kaliy ishqorida eriydi. Zahar tarkibida oqsil va karbogidratlar topilgan. Gistoximiya ma’lumotlariga qaraganda zahardagi donador moddalar asosan oqsillardan tashkil topgan. Baliqni halok qiladigan miqdori 0,2 ml, sichqon uchun 0,2 mg. Demak, konusning zahari haqiqiy neyrotrop zaharlar guruhiga kiradi.

      Kalmar, sakkizoyoq va karakatisalar o‘ta yirtqich boshoyoqli mollyuskalar hisoblanadi. Ular yuksak darajada rivojlangani uchun ba’zi bir olimlar ularni umurtqasizlar orasidagi primatlar deb atashadi. Boshoyoqli deb atalishining sababi ularning kallasida sakkiztadan paypaslagich qo‘llari va yana ikkitadan uzun oyoqlari bor. Paypaslagichlari yordamida ular o‘ljasini tutib yeydi va dengiz ostida yuradi. Paypaslagichlarining uchlari biroz kengaygan bo‘lib, u yerda ko‘p so‘rg‘ichlar joylashgan, ana shu so‘rg‘ichlar yordamida ular yemishini tutadi va dengiz tubiga yopishib dam oladi.

      Sakkizoyoqlar haqiqatdan ham kamdan-kam o‘z jag‘larini ishga soladi. To‘tiqushnikiga o‘xshash tumshuqlari bilan anchagina yirik mollyuskalarning qopqog‘ini ochib yeydi. Biroq sakkizoyoqni og‘iz bo‘shlig‘ini sinchiklab qarasangiz old va orqa so‘lak bezlarini ko‘rish mumkin. Bu bezlardan suyuqlik oqib chiqadigan tomirlar esa bir juft o‘tkir jag‘lar asosiga borib ulanadi, jonivorning og‘zi esa 8-paypaslagich asosida joylashgan bo‘ladi. So‘lak bezdan odam uchun xavfli bo‘lgan zaharli suyuqlik oqib chiqadi.

      B.Xalstid sakkizoyoq bilan odam o‘rtasida ro‘y bergan qayg‘uli hodisani shunday ta’riflaydi: suvda cho‘milayotgan odam 20 sm uzunlikdagi noma’lum bir mollyuskani qo‘lida olib chiqib odamlar orasida uni ko‘z-ko‘z qilib o‘ynatdi va nihoyat uni erkin qo‘yganida u odamni yelkasiga chiqib bir zum qotib qoldi, shunda kutilmagan hodisa yuz berdi, sakkizoyoq egasini bo‘yniga og‘iz solib uni tishlab oldi. Bemor kutilmagan qattiq og‘riqdan qichqirib yubordi va bo‘yniga yopishib olgan sakkizoyoqni urib tushirdi. Odamni terisida ikkita jarohat paydo bo‘lib, undan suyuq qon oqar edi, bir daqiqadan so‘ng bemorni og‘zi quriy boshladi, so‘lagini yutishga qiynaldi, ko‘ngli aynidi, qayt qila boshladi. Bemorni belidan yuqori qismi hech narsani sezmaydigan bo‘lib qoldi, nafas olishga qiynalardi, gapira olmas edi. Bechorani zudlik bilan kasalxonaga olib bordilar, ikki soatdan so‘ng u hayotdan ko‘z yumdi.

      Boshoyoqli mollyuskalarning so‘lak bezlari nihoyatda zaharli komponentlarga boy. Ko‘p miqdordagi zaharli moddalar orqa tamonidagi bezlarda joylashgan triptomin, oktopin, agmatin, adrenalin, gistamin, dopomin triptofan gidroksisteroidlar, polifenollar, fenolaminlar, indolaminlar va guanidin kabilar topilgan. Shuningdek, sakkizoyoqlarning bir necha turida hamda Evropa suvlaridagi ba’zi bir karakatisa kyp zaharida biogen aminlar (tiramin, dofamin, noradrenalin, gistamin) va toksik oqsillar topilgan. 100 g vazindagi so‘lak bezida 0,5-0,6 g sefolotoksin bor, toksin tarkibida xolinesteraza va aminopeptidaza fermentlari uchramaydi, ammo qisqichbaqasimonlarni shol qilib qo‘yadi. Octopus. dofleini degan sakkizoyoqning orqa so‘lak bezlaridan ajratib olingan sefalatoksin M-23000, glikoproteindan iborat, tarkibida 18 ta aminokislota qoldig‘i, shuningdek, karbon suvlari hamda 5,8 foizli geksozamin bor.

      Boshoyoqli mollyuskalarning reaktiv motori o‘ta qiziq ahamiyatga ega. Insoniyat reaktiv hodisalar sirini oshkor etishdan oldin tabiat mazkur jonivorlarga harakat qilishning o‘ta qiziq usulini in’om etgan. Kalmarlar suv osti zulmat qorong‘iligida soatiga 30-40, ba’zi bir turlari esa xatto 55 km tezlikda go‘yo tirik torpedo singari suzishi mumkin. Ba’zi bir turlari esa uchuvchi baliqlar singari parvoz qilish xususiyatiga ega. 16 sm uzunlikdagi stenogeutis degan kalmar shunchalik tez, baland va uzoqqa uchadiki, suv yuzasidan yetti metr balandlikda joylashgan kema saxniga borib tushadi.

      Boshoyoqli mollyuskalar tuzi 30 foizdan kam bo‘lmagan suvlarda yashaydi. Mazkur mollyuskalarning sirli tomoni shundaki, ular hatto o‘lim talvasasiga tushganda ham rangini o‘zgartiraveradi. Kalmarlar tanasidagi yorug berib turadigan a’zolarining vazifasi hozircha aniqlanmagan. Ko‘pchilik olimlarning fikricha ana shunday a’zolar yordamida jonivorlar okean zulmatida harakat qiladi. Ikkinchi guruh olimlarning fikricha bunday yorug‘ beruvchi a’zolar planktonlarni o‘ziga jalb etadi, chunki ular ana shu giyohlar bilan oziqlanadi, yoki urchish davrida bunday chiroqlar bir-birini izlab topishga yordam beradi.

      Boshoyoqli mollyuskalarning o‘ziga xos tomonlaridan yana biri ularning tanasida siyoh bilan to‘ldirilgan xaltachaning bo‘lishidir, bu siyoh tim qoradan jigarranggacha o‘zgarib turadi. 2000 yildan beri dunyo musavirlari ana shunday rangdan foydalanib kelmoqdalar.

      Dushmandan cho‘chib ketgan kalmar unga qarab qora siyoh suyuqligini fauvora qilib otadi, o‘zi esa qora rangini yo‘qotib suv rangiga kiradi va o‘zini xavfsizroq joyga oladi. Kalmarlarning ko‘zi ancha murrakkab tuzilishga ega. Ko‘p jihatlari bilan baliq ko‘zidan ustun turadi. Qizig‘i shundaki, kalmar ko‘zi bilan odam ko‘zi tuzilishida ancha o‘xshashlik bor. Ko‘zining bir mm kvadratida ming donaga yaqin reseptorlar joylashgan, demak, ular odamlar singari mayda narsalarni ko‘rishga moslashgan, shuningdek, ko‘zlari qavoqlar bilan qoplangan. Lekin bitta muhim farqi bor, kalmar ko‘zining qorachig‘i harakat qiladi, hatto aylanishi mumkin. Bu esa jonivorga ko‘z kosasini qimirlatmasdan narsalarni ko‘rish imkonini beradi. Mollyuskalarning ko‘zlari har xil: 3 dan 30 sm kattalikda bo‘ladi. Hayvonot olami vakillari orasida eng katta ko‘z gigant kalmar va sakkizoyoqlarga mansub.

      1.7. NINATANLILAR (ECHINODERMATA) TIPI

      Hozirgi ninatanlilar 5 ta asosiy sinfdan iborat: dengiz nilufarlari, dengiz yulduzlari, afiuralar, dengiz kirpilari va goloturiyalar. Ular orasida dengiz kirpisi, dengiz yulduzi va goloturiyalar u yoki bu darajada zaharli hisoblanadi. Ular dengiz ostida yashaydigan hayvonlar bo‘lib suvning tuzidan o‘ta ta’sirchan bo‘ladilar. Masalan, ular Kaspiy dengizida uchramaydi, qisman Qora va Boltiq dengizlarida va ko‘p miqdorda shimoliy dengizlarda yashaydi. Ko‘pchilik turlari 7 ming metrgacha chuqurlikda uchraydi.

      Ninatanlilarning issiq mamlakatlarda tarqalgan ko‘pchilik yirik turlarining ninasi 30 santimetrdan ham uzunroq bo‘ladi.