Suv ostida sakson ming kilometr. Жюль Верн

katta stol xonaning o‘rtasini egallab turar edi. Uning ustida eski gazetalarning bir necha nusxalari ham bor edi.

      Bu hashamatli zalni shiftga o‘rnatilgan to‘rtta yarim shar shaklidagi elektr lampalar yoritib turar edi.

      Chiroyli jihozlangan juda qulay bu xonani zavq bilan ko‘zdan kechirdim.

      – Kapitan Nemo, – dedim men, – mana bu kutubxona bilan yerdagi har qanday saroy faxrlansa arziydi. Okean qa’rida shunday ajoyib kutubxonangizning borligi meni hayratga solmoqda!

      – Ishlash uchun bundan qulayroq sharoitni qayerdan topasiz, professor? – dedi kapitan. – Parij muzeyidagi kabinetingiz shunchalik osoyishta bo‘ladimi?

      – Yo‘q, albatta… Ochig‘ini aytsam, bu zal oldida u juda qashshoq. Bu yerda kamida olti-yetti ming kitob bordir?

      – O‘n ikki ming, janob Aronaks. Meni yer bilan bog‘lab turgan yakka-yu yagona narsa shu. Biroq «Nautilus» birinchi marta suvga sho‘ng‘igan kundan e’tiboran men uchun dunyo yo‘qoldi. O‘sha kuni men so‘nggi kitob va risolalarni, gazetalarning so‘nggi nusxalarini sotib olgan edim. O‘shandan beri men uchun insoniyat o‘ylashdan va yozishdan to‘xtadi. Bu kitoblar, professor, butunlay sizning ixtiyoringizda – ulardan istagan vaqtingizda xohlaganingizcha foydalanavering.

      Kapitan Nemoga minnatdorchilik bildirgach, kutubxona tokchalariga yaqinlashdim. Men u yerda aniq fanlarning turli sohalariga doir, falsafa, adabiyotga doir barcha tillarda yozilgan kitoblarni ko‘rdim.

      Qiziq bir narsa diqqatimni o‘ziga tortdi: hamma kitoblar qaysi tilda yozilganidan qat’i nazar, alfavit tartibida turardi. Bu kapitan Nemoning hamma tillarni yaxshi bilishidan dalolat berardi.

      Men kutubxonaga inson tafakkuri yaratgan eng ajoyib narsalarni – fan sohasida ham, badiiy proza va poeziyada ham: Gomerdan tortib Viktor Gyugogacha, Ksenofontdan Mishlegacha, Rabledan Jorj Zandgacha qadimiy va hozirgi zamon avtorlarining asarlarini ko‘rdim. Ammo bu kutubxonada ilmiy kitoblar har holda ko‘proq edi. Bilishimcha, kapitanning ilmiy mashg‘ulotlarining asosiy predmeti tabiiyot tarixi bo‘lishiga qaramay, ballistika39 mexanikasi, gidrologiya40, meteorologiya, geografiya, geologiya va hokazolarga oid kitoblar ham kam emasdi. Tokchalarda Gumboldt, Aragoning barcha asarlari, Fuko, Anri Sen Kler-Devil, Shasl, Miln-Edvards, Katrfaj, Tindal, Faradey, Bertello, Abbat Sekki, Petermann, Mori, Agasits asarlari, akademiyalarning «Solnoma»lari, turli geografik jamiyatlarning bulletenlari va hokazolar, xuddi shu faxrli jamoa yonida kapitanning menga ko‘rsatgan hurmatidan minnat-dor bo‘lishim kerakdir, mening o‘sha ikki tomligim ham turar edi. Jozef Bertranning «Astronomiya asoslari» kitobi menga bir sanani aniqlab olish imkonini berdi: bu kitob 1865-yilning o‘rtalarida chiqqanini bilardim; bundan chiqdi, «Nautilus» shundan oldin suvga tushmagan.

      Demak, kapitan Nemo ko‘pi bilan bundan uch yil muqaddam suvosti sayohatiga chiqqan!

      Bordi-yu, bundan ham keyinroq chiqqan kitoblar topilib qolsa, suvosti kemasining dengizga tushirilgan vaqtini yanada aniqroq belgilab olish mumkin, deb o‘yladim o‘zimcha. Ammo bu masalalarni bilib olish uchun hali oldinda yetarli vaqt bor, hozir esa «Nautilus» mo‘jizalarini ko‘rib chiqishni kechiktirgim kelmadi.

      – Kutubxonangizdan foydalanishga ruxsat berganingiz uchun rahmat, kapitan. Bu chinakam fan xazinasi va men undan foydalanaman.

      – Bu uy faqat kutubxona bo‘libgina qolmay, balki chekadigan joy ham.

      – Chekadigan joy?!– qichqirib yubordim men.–«Nautilus»da chekishadimi?

      – Albatta.

      – Unday bo‘lsa, kapitan, siz Gavana bilan aloqa bog‘lab turar ekansiz-da?

      – Mutlaqo, – javob berdi kapitan Nemo. – Mana bu sigarani chekib ko‘ring, professor, u Gavananiki emas, ammo kashanda bo‘lsangiz sizga ma’qul tushadi.

      Men ko‘rinishdan eng yaxshi Gavana sigaralariga o‘xshagan, ammo rangi ochroq, oltinrang yaproqlardan o‘ralgan sigarani olib, bronza shamdondagi shamdan tutatdim. Ikki kun tamakidan mahrum bo‘lgan ashaddiy kashandaday ochko‘zlik bilan tutundan tortdim.

      – Juda zo‘r sigara, ammo… demak, bu tamaki emas ekan-da?

      – Yo‘q, – deb javob berdi kapitan. – Bu, tarkibida nikotin ko‘p bo‘lgan turli xil dengiz o‘tlari. Endi Gavana sigaralariga qalaysiz?

      – Shu daqiqadan boshlab men ulardan irganaman.

      – Unday bo‘lsa, sigaraning qayerdan kelib chiqqanini surishtirmay, istaganingizcha chekavering. Bular uchun hech qanaqa tamaki monopoliyasi soliq olgani yo‘q. Ammo bu bilan sigaralar bemazaroq bo‘lib qolmadi, shunday emasmi?

      – Juda to‘g‘ri.

      Shu payt kapitan Nemo biz boyagina kutubxonaga kirgan joyning ro‘parasidagi eshikni katta ochdi va biz ulkan, yaxshi yoritilgan salonga kirdik.

      Bu burchaklari kesik, uzunligi o‘n, eni olti va balandligi besh metr keladigan katta zal edi. Shift sathi bilan bir tekisda bo‘lgan chiroyli jimjimador naqshli lampalar bu muzeydagi mo‘jizalarga yorqin, ammo ko‘zni qamashtirmaydigan yog‘du sochardi. Ha, bu chinakam muzey edi! Epchil va saxiy qo‘llar bu yerga tabiat va san’at xazinasini rassom xonasidagiday tartibsiz holdagi go‘zalligi bilan yiqqan edi. Buyuk rassomlarning bir xil ramkalardagi o‘ttizga yaqin asarlari odmi gulli mato tortilgan devorlarni bezab turardi. Rasmlar oralig‘ida qalqon va qurollar hamda barcha ritsarlik yarog‘-aslahalarini taqib olgan haykalchalar turardi.

      Men ilgari Yevropa vistavkalarida hamda shaxsiy rasmlar galereyasida tomosha qilib yurganimizda juda bebaho asarlarni ko‘rdim. Qadimgi san’atkorlar mahorati bu yerda Rafaelning «Ma’budasi», Leonardo da Vinchining «Qiz bola»si, Korredjioning «Gung»i, Titsianning «Ayol»i, Veronezening «Sehrgarlar sajdasi», Muriloning «Maqtov»i, Golbeynning «Portret»i, Velaskezning «Monax»i, Riberning «Jafokash»i, Tenersning «Yarmarka»si, Rubensning Flamandiyaning ikki peyzaji, Jerar-Dou, Metsu, Pol Potterlar uslubidagi uchta kichik-kichik asar, Jeriko va Pryudonning ikki kartinasi, Bakyuyzen va Vernening bir necha dengiz manzaralari orqali namoyish qilingan edi. Hozirgi zamon rassomchilik san’ati namunalari orasida men Delakrua, Engr, Dekan, Truayn, Meyssone, Do-bini va boshqalar yaratgan asarlarni uchratdim.

      Antik haykaltaroshlarining marmar va bronzadan ishlagan haykallarining bir necha maftunkor nusxalari bu ajoyib muzeyning burchaklaridagi baland tagliklarda turardi.

      Kapitan Nemoning oldindan aytib qo‘ygan so‘zlari to‘g‘ri chiqa boshladi: «Nautilus»ni ko‘rib chiqish uchun qo‘yilgan dastlabki qadamlardayoq men hayratga tushdim.

      – Mulozamat ko‘rsatmay, yig‘ishtirilmagan, tartibsiz xonaga sizni boshlab kelganim uchun meni kechirarsiz, degan umiddaman, professor, – dedi bu g‘alati odam.

      – Kapitan,– deya javob berdim men,– ochig‘ini aytsam, siz haqiqiy artist ekansiz!

      – O‘-o‘, yo‘q, havaskorman, xolos, – e’tiroz bildirdi u. – Inson tafakkuri yaratgan bu ajoyib asarlarni yig‘ish menga quvonch baxsh etardi. Men hormay-tolmay izladim, xarid qilishga o‘ch edim. Shuning uchun bu bir qancha juda qimmatbaho narsalarni qo‘lga kiritdim. Bu – men uchun o‘lgan yerdan so‘nggi xotiralardir. Nazarimda, hatto hozirgi zamon rassomlaringiz ham qadimiy san’atkorlardir. Buyuk iste’dod egalarining hozirgi-si, qadimgisi bo‘lmaydi.

      – Mana bu musiqachilar-chi? – so‘radim men Veber, Rossini, Motsart, Betxoven, Gaydn, Meyerber, Vagner, Ober, Guno va boshqalarning ikki eshik oralig‘idagi joyni egallab turgan katta pianino-organning ustida sochilib yotgan partituralariga ishora qilib.

      – Bu musiqachilar men uchun Orfey41 zamondoshlaridir. O‘lganlar xotirasida vaqt tafovuti qolmaydi, professor, men esa o‘sha sizning tuproq ostida yotgan yor-birodarlaringiz singari o‘lgan odamman…

      Kapitan Nemo jim qolib, chuqur o‘yga toldi. Men unga katta qiziqish bilan indamay qarab turib, yuz tuzilishining o‘ziga xos belgilarini qidirardim. U qimmatbaho stolchaga suyangan, meni ko‘rmas va aftidan, yonidaligimni

39

Ballistika – artilleriya snaryadlarining uchishini o‘rganadigan fan.

40

Gidrologiya – yer sharining suv bilan qoplangan (okeanlar, dengizlar, ko‘llar va daryolar) qismining fizik xususiyatlarini o‘rganadigan fan.

41

Orfey – qadimgi grek mifologiyasidagi ashulachi. U o‘z qo‘shiqlari bilan daraxtlar va qoyalarni harakatga keltirgan, yirtqich hayvonlarni o‘ziga rom qilgan.