Сүз чыгар шагыйрьләрдән хикмәт берлән… / Мудры слова поэтов…. Акмулла

бади92,

      Әл-һади әсмасына мозһир93 булыр:

      Истигъдад94, кабилият95 шарты – гади.

      Һәркемгә хазз96 бирелгән кыйсмәт97 берлән,

      Ирләргә нисбәт бирмә хиссәт98 берлән;

      Тәхкыйрьгә99 муллалыкның хаҗәте юк,

      Галим булса, лаф орсын хикмәт берлән!

      Дәртсезләрнең эше юк һиммәт100 берлән,

      Һиммәтленең кулы кыска кыйльләт101 берлән;

      Халыкның нәзарында102 хур103 күренеп,

      Гомре үтәр бичараның зилләт104 берлән!

*

      Сүз чыгар шагыйрьләрдән хикмәт берлән,

      Анчә105 күз алартмаңыз хиддәт106 берлән;

      Ниһайә107 булса мөкайяд йә мөнәүвәл108:

      Харам-хәлал шәхсенә нисбәт берлән.

      Һәр фәндә шигырь менән китап тулы,

      Карасак, ияләре кандай олы!

      Газалидәй риҗальгә109 кем туктамай,

      Үзеңез дә беләсез – Аллаһ колы!

      Әһле дәрт110 шагыйрь булса, үзен – малик111,

      Булмаса – шигырь менән вирдтән тарик112,

      Мотлака мәнгы кылмак113 уңай булмас

      Һәм янә ләһү114 булса ләм йөбарик115.

      Шагыйрьләрнең әксәре әһле саликъ116,

      Әйткәннәр ничә төрле көйгә салып;

      Вәхшәттә шигырь түгел – җыр җырлаган

      Әзһәде117 сәхабәдән Ибне Малик118.

      Шигырь дөрес – нәсыйхәтне хамил булса119,

      Иясе кадәри хәл гамил120 булса;

      Ишеткән адәмнәрне елаткандай,

      Вәгазь менән гыйбрәтне шамил булса121.

      Киткәннәр кандай ирләр гәүһәр сачып,

      Аларның эшләренең юлы ачык –

      Гаҗәеп кыйммәт әсәр калдырганнар,

      Хикмәтнең мәхзәненнән122 мисрагъ ачып123.

      Һәр җандар124 сәйран кылыр сәбилендә125,

      Былбыллар җәүлан кылыр сәрирендә126,

      Әс-сәмигул-каләмне127 тәхмир кылды128

      Ходаем фөсәханең замирендә129.

      Кандай риҗәл130 туган юк йир йөзендә,

      Остазының нәтиҗәсе – тәлмизендә131,

      Җариядән тәганни132 вакыйг133 булган

      Гаед көн Рәсүлуллаһ диһлизендә134.

      Максудны бу урында кылдык нәфад135,

      Инша Аллаһ, карышмас әһлен-нәкъкад136,

      Җариянең тәмкинедән137 заһир дәлил –

      Шәригънең сөкүтеннән138 җәваз мөфад139 140.

*

      Бер

92

Бади – ачык, күренеп торыр.

93

Әл-һади әсмасына мозһир булыр – күкләр катына юл күрсәтеп, балкып торыр.

94

Истигъдад – зирәклек, зиһенлелек.

95

Кабилият – сәләтлелек.

96

Хазз – өлеш, насыйбы.

97

Кыйсмәт – язмыш.

98

Хиссәт – түбәнлек, хәсислек.

99

Тәхкыйрьгә – хурлау-мыскыллауга.

100

Һиммәт – тырышлык, мәртәбә, олы җанлылык.

101

Кыйльләт – вакыт азлык (юклык).

102

Нәзарында – күз алдында.

103

Хур – җәннәттәге фәрештә, ягъни фәрештәдәй.

104

Зилләт – түбәнлек.

105

Анчә – аңа.

106

Хиддәт – әллә кемлек, тупаслык.

107

Ниһайә – нәтиҗәсе.

108

Мөкайяд йә мөнәүвәл – әҗер йә өмет.

109

Риҗальгә – ир кешегә, затлы иргә.

110

Әһле дәрт – дәрт иясе, диндар.

111

Үзен – малик – үз мәртәбәсен белүче, үзенә хуҗа.

112

Вирдтән тарик – намаз-догадан ваз кичүче.

113

Мотлака мәнгы кылмак – шигырьне кире кагу.

114

Ләһү – шаярту, уен-көлке.

115

Ләм йөбарик – бәрәкәте юк, файдасыз.

116

Әксәре әһле саликъ – күбесе иман юлында йөрүче, хакыйкать иясе; үз фикерле, ирекле кеше.

117

Әзһәде – тугры, тәкъва.

118

Ибне Малик – Мөхәммәд пәйгамбәр заманында яшәгән Мәккә шагыйрьләреннән берсе. Әүвәл Мөхәммәд пәйгамбәргә дошманлык күрсәтеп, аны хурлап шигырьләр язган. «Шигырь (монда сүз җыру, ягъни нәсыйхәтсез шигырь хакында бара – Ф. Я.) ул – Шайтан чыбыркысы» дигән хәдис аңа карата әйтелгән. Соңыннан Ибне Малик иман китерә. Мәккә кяферләрдән азат ителгәч, бервакыт Ибне Маликнең Кәгъбәне шигырь сөйләп тәваф кылуын күргән сәхабәләр моңа канәгатьсезлек белдерә. Шунда Мөхәммәд пәйгамбәр: «Сөйләсен, нәсыйхәтле шигырь – җыру түгел, Аллаһыны данлау», – дип җавап бирә. Акмулла монда шушы вакыйганы искәртә. Шигырьләрендә дә җыруны шигырьгә каршы куеп яза. Аның фикеренчә, шигырьнең асылы нәсыйхәткә корылырга тиеш, шулвакытта ул буш булмый, мәгънәгә ирешә, ди.

119

Нәсыйхәтне хамил булса – нәсыйхәт йөртүче булса.

120

Гамил – эш иясе; гамәл иясе; дәрәҗәле кеше.

121

Шамил булса – эченә-үзенә алса, тупласа.

122

Мәхзәненнән – хәзинәсеннән.

123

Мисрагъ – шигъри юл ачып.

124

Җандар – җан иясе.

125

Сәйран кылыр сәбилендә – юлында очып, әйләнеп йөрер.

126

Җәүлан кылыр сәрирендә – оясы тирәли очып, сайрап йөрер.

127

Әс-сәмигул-каләмне – рифмалы шигъри сүзләрне.

128

Тәхмир кылды – тәэсирле итте.

129

Фөсәханең замирендә – шагыйрьнең күңелендә.

130

Кандай риҗәл – андый ирнең.

131

Тәлмизендә – шәкертендә, укучысында.

132

Җариядән тәганни – кол хатыннан җырлату.

133

Вакыйг – гадәт, вакыйга.

134

Диһлизендә – ишегалдында, йорты янында.

135

Нәфад – тәмам.

136

Әһлен-нәкъкад – тәнкыйть иясе.

137

Җариянең тәмкинедән – кол хатынның җырлавыннан.

138

Шәригънең сөкүтеннән – пәйгамбәрнең эндәшмәвеннән.

139

Җәваз мөфад – бу гамәлнең дөреслеге раслана.

140

Шәригънең сөкүтеннән җәваз мөфад. – Гает көнендә бәйрәм итү һәркемгә тиешлек, шәригатькә таянып, бу шигъри юлларда бәян ителә.