Сүз чыгар шагыйрьләрдән хикмәт берлән… / Мудры слова поэтов…. Акмулла

47 шаһид көндәй заһир48;

      Бу заманда туган юк аңа нәзыйр49,

      Мәгърифәтүр-риҗалидә50 мондай маһир.

      Үтәлмайлар эзеннән басып аның,

      Китәлмайлар юлыннан ашып аның;

      Хак нурын сүндерә алмай мөганидләр,

      Күрә алмайлар галәмгә фашын51 аның!

      Ah, дәрига52! Баралмадым кашына53 аның,

      Сүзенә артыкча мин гашыйк аның;

      Һәр тарафка сөйүлүде-дәкаикътан54

      Агызган йиме гыйрфан55 ташып аның.

*

      Мин үзем бер дәрдемәнд диванамын56,

      Каеда57 бер тәхкыйк58 күрсәм куанамын;

      Бу затта гаҗәп тәхкыйк күргәннән соң,

      Би зарур59 шул сәбәптән хубаламын60.

      Мин бер арык бүредәй җилеп йөргән,

      Куян, карсак, төлке исен сизеп йөргән;

      Берәве кулга төшсә, бере төшмәй,

      Арык, аксак, кәиз61 килсә, элеп йөргән.

      Мәҗлесенә карай гына гаугамыз бар,

      Кодыгына62 карай гына каугамыз63 бар,

      Эрбет менән64 Мәкәрҗәгә65 чама кайда –

      Базарына карай гына сәүдәмез бар.

      Бәхтемез ачылмаган без бер фәкыйрь,

      Абыруем артыгы юк, эшем такыр;

      Яшьтә җыйган бер буаз мәҗмәгым66 бар67,

      Аның һәм бәгъзе йире какыр-макыр –

      Ул заман китап кайда бу замандай,

      Йөримен тирән йирдән су алалмай;

      Бер шәрик68 калын китап остап торса69,

      Кызыгып, мин фәкыйрьнең күзе алаңдай70.

      Үгәй ана кулында ятим калдым71,

      Аннан да бик рәтем китеп калдым:

      Өстемдә керле күлмәк, йыртык дамбал72,

      Кайда мулла бар дисә, йитеп бардым.

      Фәкыйрьлектән артык фән күралмадык,

      Шәһәр чыгып, алыс73 юлга йөралмадык;

      Мәргәннәрне74 танырлык хәлемез бар,

      Шул сәбәптән сабыр кылып торалмадык.

      Аз гына дәресем бар кыш вакытта,

      Китап карау – гадәтемез буш вакытта;

      Бездән дә фәез бабы бикләгән75 юк –

      Аңлаемыз кәеф килгән хуш вакытта.

*

      Уйламаңыз «Җарудә»не76 күргән юк дип,

      Әгәр күрсә, гыйбарәтен белгән юк дип;

      Кадәри хәл садак тарткан77 егетләр бар –

      Уйламаңыз дөньяда мәргән җук дип.

      Мәргәнгә Ходай бирсә туры сәһем78,

      Аңа булса мөкарин79 туры фәһем80,

      Гатасына манигъ81 юк, беләсезме –

      «Кадде гыйлем көлли ән-нас мәшрабиһим»82.

      Тәгаррузга 83минем нә микъдарым84 бар?

      Үземнең ноксаныма икърарым85 бар;

      Без

48

Заһир – ачык, якты.

49

Нәзыйр – охшаш, тиңдәш.

50

Мәгърифәтүр-риҗалидә – мәгърифәтле-гыйлем иясе ирләр арасында.

51

Фашын – фаш булуын, танылуын.

52

Аһ дәрига – аһ кызганыч.

53

Кашына – каршысына.

54

Сөйүлүде-дәкаикътан – нечкә фикер ташкыннарыннан.

55

Йиме гыйрфан – белем ризыгы.

56

Дәрдемәнд диванамын – сагышлы диванамын.

57

Каеда – кайсы җирдә.

58

Тәхкыйк – хакыйкать; хакыйкать иясе, хакыйкатьне яклаучы.

59

Би зарур – зарурсыз, тиешсез.

60

Хубаламын – яхшырамын.

61

Кәиз – тизәк.

62

Кодыгына – коесына.

63

Каугамыз – чиләгебез.

64

Менән – белән.

65

Эрбет менән Мәкәрҗәгә… – ХIХ йөзнең иң зур һәм данлыклы сәүдә базарлары саналган Эрбет шәһәре һәм Мәкәрҗә ярминкәләре күздә тотыла.

66

Буаз мәҗмәгым – калын шигырьләр җыентыгым.

67

Яшьтә җыйган бер буаз мәҗмәгым бар… – монда М. Акмулла үзенең яшь чагыннан туплаган шигырьләре җыентыгы барлыгын искәртә. Әлегәчә аның ул тупланмасы табылганы юк.

68

Шәрик – дус, иптәш.

69

Остап торса (эстәп торса) – тотып (туплап) торса.

70

Алаңдай – алырдай, алан-йолан.

71

Үгәй ана кулында ятим калдым… – М. Акмулланың әнисе Бибиөммегөлсем (Бибигөлсем) исемле булган. Әмма аның шагыйрьгә үги ана булуы фәндә ачык мәгълүм түгел.

72

Дамбал – чалбар.

73

Алыс – ерак.

74

Мәргәннәрне – төз атучыларны, укчыларны.

75

Фәез бабы бикләгән – белемне күңеленә җыйган.

76

«Җарудә» – Габдулла бине Мозаффар ән-Насавиның «Мөзаһарат әл-кәлимә әл-җәрудә әлләти һийә фин-Назурат» («Назурат («Яктырту») китабыннан шомлы фикерләрне ачыклау») әсәре хакында сүз бара. Ул исә Ш. Мәрҗанинең «Назурат әл-хак фи фәдийәт әл-гашаи вә ин ләм йагаб әш-шәфәкъ» («Шәфәкъ күмелгәндә кичке фарыз намазны үтәүгә бәйле хакыйкатьне яктырту») хезмәтенә тәнкыйть рәвешендә язылган (к.: Юзеев А. Н. Шихаб ад-дин Марджани: мыслитель, религиозный реформатор, просветитель (К 180-летию со дня рождения). – Казань: Иман, 1997. – 60 с.).

77

Кадәри хәл садак тарткан – көч җиткәнчә, җәя тартып, ук аткан.

78

Сәһем – ук.

79

Мөкарин – кушылган.

80

Фәһем – зиһен, зирәклек.

81

Гатасына манигъ – әҗеренә инкяр, бәхетенә тоткарлык.

82

«Кадде гыйлем көлли ән-нас мәшрабиһим» – «Гыйлем һәр кешегә савытына күрә».

83

Тәгаррузга – дошман арасына кереп сугыш башларга.

84

Нә микъдарым – нинди өлешем-күләмем.

85

Ноксаныма икърарым – җитешсезлегемә дәлилем.