Qaçaq Kərəm. Fərman Eyvazlı

xəbər aldı. Cəfər ağa ilə yaxın olsa da, Oruc ağanı müharibə iştirakçısı olduğu üçün xüsusi ehtiramla qarşıladı. Oturmaq üçün ona yer göstərdi. Sonra da özü yaşıl örtülü masanın arxasına keçib kürsüdə əyləşdi. Gözləri qarşısındakı məktubun sətirlərində gəzib ağalara dikildi.

      – Bilirsinizmi, sizi bir məsələyə görə çağırmışam. Özü də çox ciddi məsələdir.

      Ağalar təəccüb və təşviş içində bir-birinin üzünə baxdısa da xəyalən hər kəs öz qəlbinə boylandı. «Bu, nə ola bilər?».

      – Sizdən danos var. – Qəza rəisi çeşməyini taxıb masanın üstündəki kağızı əlinə aldı. – Şikayət məktubudur. Böyük əlahəzrətin adına yazılıb. – Məktubu onlara göstərdi. – Burada sizlərin və bir neçə başqa ağaların da adları var.

      Peterburqdan bəri Tiflisi, Gəncəni dolaşan məktubun rus dilinə tərcümə olunmuş nüsxəsi üzərində müxtəlif xətlərlə, müxtəlif rəngli qələmlərlə dərkənarlar qoyulmuş halda gəlib Qazağa çıxmışdı. Kəndlilərin adından yazılmış bu şikayət ərizəsinin aşağısında imza əvəzi mürəkkəbə batırılmış çoxlu barmaq basılmışdı.

      Qəza rəisi məktubun məzmunu ilə ağaları tanış elədi. Orada təxminən belə qeyd olunurdu; «Əlahəzrət, eşitmişik ki, Siz yoxsul kəndlilərin qeydinə qalıb, fərman veribsiniz ki, onlara da torpaq ayrılsın. Çox sağ ol, allah taala sizə cansağlığı, uzun ömür əta etsin. Amma bir məsələ var ki, Gəncə quberniyasına sizin fərmanınızın təkcə sədası çatıb, Qazax qəzasında göstərişinizə əməl olunmur. Di gəl, bizim Kəsəməndə Cəfər ağanın 500 desyatin, Oruc ağanın 400, Aslan bəyin 400 desyatin, Allahqulu ağanın, Kərim ağanın və başqalarının istənilən qədər torpaq sahələri var. Anbarlarındakı taxıllara bit düşüb. Çox vaxt çürüyür, çölə atırlar. Amma kəndçilərə sələmi ilə verirlər. Bizim kəndin rəiyyəti isə yenə elə əvvəllərdə olduğu kimi ehtiyac içərisində yaşayır, yenə ağa və bəylərin torpağını icarəyə götürməyə məcburdur. Xahiş edirik sərəncam verin ağalarımızın torpağından bizə də bir az yer ayırsınlar…»

      Ağalar fikrə getmişdilər. Bu, gözlənilməz zərbə onların səsini batırmışdı. Kabinetdə sükut qulaq batırırdı. Qəza rəisi, çəkdiyi papirosun tüstüsü arasından Cəfər ağaya baxdı. Cəfər ağa əlini çənəsinə qoyub nəzərlərini masa üzərində məchul bir nöqtəyə zilləmişdi. Fikirləşirdi ki, qəza rəisi ilə arası açıqdır, ona pul verib bu işdən. canını qurtaracaqdır. Amma buradan qayıdanda o kəndçilərə divan tutacaq. «Onlara yaxşılıq yoxdur. Mərifət, hörmət qanan məxluq deyillər. Tutaq ki, a köpək uşağı, sizə torpaq ayırdılar. Gəlib təzədən adammı olacaqsız? Ağalıq, bəylik gərək insanın qanında olsun! Neyləyək ki, tanrı sizi elə yaradıb, bizi belə?».

      Qəza rəisinin baxışları. indi də Oruc ağada qərar tutdu. Kişi fikirli-fikirli əlində oynatdığı təsbehinə baxırdı. İçində danos yazana qarşı bir qəzəb təlatümu yaranmaqda idi. «Ah biləydim bu işə qol qoyanlar kimlərdi, hamısının barmaqlarını bir-bir doğruyardım. Mən qan töküb torpaq alanda onlar hardaydı?»

      Aslan bəy adəti üzrə yenə arıq sifətində sallama bığlarını eşə-eşə fikrə getmişdi. Oruc ağanın sifətindəki kədər ona da sirayət etmişdi.

      Qəza rəisi ciddi bir görkəm alıb soruşdu:

      – Məsələ aydındır?

      Cəfər ağa tutulmuşdu, fikirli-fikirli dedi:

      – Aydın olmağına aydındır. Amma məni düşündürən başqa məsələdir. Görəsən bu məktubu kim yazıb?

      Oruc ağanın nəzərləri Cəfər ağaya zilləndi. Qəza rəisi papirosunu kül qabının qırağına qoydu və:

      – Sizin kəndlilər. – deyə cavab verdi. – İmza yerinə çoxlu barmaq basılıb.

      – Orasını bilirəm. Ancaq onlar hardan bilirlər ki, Urusetdə torpaq islahatı olub, ya olmayıb?

      Oruc ağa Cəfər ağanın fikrini anladı. «Həə, deməli, onları oyadan, öyrədən var» – kişi düşündü. Cəfər ağa sözünə-davam etdi:

      – Sözsüz ki, onlara dil verən var. Məktubu da elə o, dilverən yazmış olacaq.

      Aslan bəy söhbətə qarışdı:

      – Elədir ki, var. Əgər yazan bizim kənddəndirsə xəttini mən o saat tanıyaram. Molla yazmaz, qazı yazmaz. Ağa ləçənnik, olarmı o xəttə bir baxaq?

      Qəza rəisinin, Oruc ağanın döşündəki orden və medallarda ötəri dolaşan baxışları Aslan bəyin həyəcanlı sifətində bənd aldı.

      – Xətt mənə tanışdır. Buyur bax. Ancaq bunun mətləbə nə dəxli? – mənalı-mənalı əlavə etdi: – Buradakı dərkənarlar…

      Aslan bəy məktuba baxan kimi:

      – Molla Zal oğlu İsgəndərin xəttidir, – dedi.

      – Nəə? Elə şey olmaz! – Oruc ağanın ürəyi sıxıldı. İçində intiqam yeli əsdi.

      Qəza rəisi Aslan bəyin sözlərini təsdiqlədi:

      – Bəli, xətt onundur. Canişinliyə yazdığı məktubla tutuşdurmuşam.

      Məktubu həqiqətən də rəiyyət adından İsgəndər yazmışdı. Cəfər ağa üzünü Oruc ağaya tutdu:

      – Mən sənə deyəndə ki, o, çox baş aparır, bizləri saymır, inanmırdın. Bu da sübut! İndi get torpağını onunla yarı böl!

      İsgəndər haqqında nə qədər yanlış fikirdə olduğunu anlayan Oruc ağa yana-yana başını yırğalayırdı. Qəza rəisi maraqlandı:

      – Oruc ağa, o, sizin sərkarınızdır eləmi? Kişi başını tərpətdi. Qəza rəisi:

      – Ümumiyyətdə o, necə adamdır?

      Oruc ağa fikrə getdi. O, dillənənə kimi Aslan bəy dedi:

      – Necə olacaq. Şərçi, danosçu! Kəndlilər onu özlərinə başbilən sayırlar. Bir dəfə sizdən əvvəlki ləçənniyin vaxtında onu tutmuşdular. Nahaq da buraxdılar!

      – Nəyin üstündə? – qəza rəisi soruşdu. Cəfər ağa izah elədi:

      – Xəlfəli Əmir Güləli oğlunun öldürülməsində günahlandırılırdı. Bir qədər də həbsxanada saxladılar. Müstəntiq Lakaşin zamına buraxdı…

      – Bəs sonra?

      – Sonra da, dedilər kifayət qədər dəlil olmadığından məhkəmə işi xətm eləyib…

      Papirosunu söndürən qəza rəisi: «Ona göz olmaq lazımdır. Belələri hökumət əleyhinə də işləyə bilər» – deyə düşündü. Qələm götürüb masa üzərində ayrı bir kağıza qeyd elədi. «Molla Zal oğlu İsgəndər. Kəsəmən kəndi. Nəzarət!»

      Oruc ağa sükutu pozdu:

      – Ağa ləçənnik, indi nə məsləhət görürsünüz? Ağaları bir də sınayıcı nəzərlərlə süzən qəza rəisi yalandanmı, doğrudanmı dedi:

      – Nə məsləhət görəcəm, vəziyyət heç də yaxşı deyil! Aslan bəy Cəfər ağanı qabağa vermək məqsədilə onu dümsüklədi. Cəfər ağa astadan içini arıtladı:

      – Yox,