Идегәй. Татар халык дастаны. Эпосы, легенды и сказания

башында айдала —

      Айдалада утырып,

      Туксан бала эчендә

      Идегәй булды бер бала.

      Башы белән баш булды,

      Атагы белән дан булды,

      Түрәсе белән фаш булды;

      Ятимнәргә яр булды,

      Аты юкка ат булды,

      Адашканга юл булды,

      Карны ачканга тамак ул булды.

      Айбалталы Дөрмән би,

      Дөрмән улы Урман би —

      Туксан бала эчендә

      Каракчылык кылган би:

      Балалар менгән таяк ат —

      Аны урлап тотылды…

      Өч урлады – котылды,

      Дүртенчедә тотылды.

      «Түрәсен моның бир», – диеп,

      Айдаланың туксан бала

      Кулын килеп кушырды.

      Урман бинең кашына

      Тора килеп Идегәй,

      Кулдан кылын тоттырды,

      Кылдан кыл җеп тактырды,

      Салкын ташка тарттырды,

      Туксанның берен җәллад итеп,

      Анда башын чаптырды.

      Хәбәр илгә фаш булды.

      Җәллад булган ул баланы

      Айбалталы Дөрмән би

      Кулын кулдан каерып,

      Туктамыш ханга баш орды:

      – Үзем булсам Дөрмән би,

      Улым булып Урман би,

      Урманымның башын чапкан

      Шул баланың канын кайтием[65],

      Әй ханиям, түрәм би?!

      Җәллад булган ул бала

      Торды дагын аны әйтте:

      – Кыр башында айдала,

      Айдалада туксан бер бала.

      Кобогыл безнең беребез,

      Ул да булса башчыбыз,

      Моның түрәсен ул биргән,

      Аның аргысын мин белмәм.

      Туктамыштай олы хан

      Идегәйне алдырды:

      – Әй Кобогыл, Кобогыл,

      Яхшы атаның баласы –

      Җантимернең углы идең;

      Елкы бактың, куй бактың,

      Айдалага ут яктың:

      Айбалталы Дөрмән би,

      Дөрмән углы Урман би,

      Аның башын ник чаптың?

      Анда әйтте Идегәй:

      – Илеңдә йөргән каракчы

      Өч ат урлап котылса,

      Дүртенчедә тотылса,

      Синең түрәң буенча

      Дүртенчедә чабылса,

      Дөрмән углы Урман би —

      Ул да шулай тотылды,

      Синең хөкемең буенча

      Ул да шулай чабылды,

      Аның аргысын мин белмәм.

      Туктамыш торып анда әйтте:

      – Әй Дөрмән би, Дөрмән би,

      Шушы торган Кобогыл

      Ни кылса да рас кылган,

      Сүзем белән бер кылган,

      Мин аңа түрә бирә алмам.

      Айдалада утырып,

      Ундүрт дауны бетергән,

      Туксан бала эчендә

      Бәйге тотып[66] дан алган,

      Туксанына баш булган,

      Түрәсен биреп фаш булган,

      Ул ни кылса рас кылган,

      Кобогылдай баланың

      Түрәсенә чыгалмам.

      Кобогылга аны әйтте:

      – Әй Кобогыл, Кобогыл,

      Сараемда кал, – диде.—

      Өстеңдәге иске тун —

      Ул туныңны сал, – диде.—

      Яурыннары[67] каймалы,

      Төймә бавы тартмалы

      Ал кара кеш[68] тун бирим.

      Бу тунымны

65

Кайтием? – Кайсылай итәем, нишләтим?

66

Бәйге тоту – ярышта җиңү.

67

Яурын – калак сөяге, арка турысы.

68

Ал кара кеш – биредә ал сүзе төсне түгел, бәлки бик яхшы, югары сыйфатлы булуны аңлата.