Идегәй. Татар халык дастаны. Эпосы, легенды и сказания

бөтен алкадай

      Боралып үтәр икәндер,

      Ямгыр белмәс ямчыгыл[34]

      Ям юлында ям чапкан;

      Ялгыз йөргән юлаучы

      Ям юлында ял тапкан;

      Юртса юлы киң булып,

      Ятса җире киң булып,

      Йорт-җир әман икән дә;

      Үзе бинең заманы

      Ил фареван[35] икән дә;

      Зәкяттан алган зәкяты,

      Казнасыннан казнасы,

      Үзе бинең сансыз мал,

      Үзе дә белмәс икән дә;

      Сансыз алтын бу казна

      Гомергә бетмәс икән дә,

      Безнең көнгә килгәндә,

      Ул да җитмәс икән дә!

      Били белсәң, ханиям,

      Икселмәс[36] дәүләт бу иде.

      Алтын Урда, Ак Урда

      Алтмыш йортка юл иде,

      Индегенең[37] көнендә

      Кәрван, дөя килалмый,

      Дәрвазаңнан иналмый,

      Дәрвазаңнан иңгәндә,

      Сиңа бүлеп биралмый.

      Синнән дәүләт тайганы

      Шул түгелме, ханиям?

      Янә торып янә әйтсәм,

      Идел сырты Сары Тау

      Илем кунган йорт иде,

      Илем йортта куймадың,

      Иделне ике кичердең,

      Анда да аны куймадың,

      Кырлы курай шур татыр[38]

      Кола чүлгә китердең,

      Комкәнт дигән каламны

      Комга түгеп бетердең!

      Әй ханиям, ханиям!

      Бер биядә ике имчәк –

      Бере кипсә, беренең сөте юк,

      Бер дөядә ике өркәч —

      Бере китсә, беренең көче юк;

      Йорттан йортым күчкәне –

      Бездән ырыс киткәне,

      Куштан кошың күчкәне —

      Сездән дәүләт киткәне.

      Бер башымны ике итеп,

      Ике ханга баш орсам,

      Ул да булса, ханиям,

      Йорттан абруй киткәне,

      Чабучы булсаң, баш – менә!

      Түгүче булсаң, кан – менә!

      Сыпра сынлы суп ерау,

      Алып бер җитеп килгәчтән…

      Аны әйтеп, Котлыкыя

      Хан алдында йөгенде.

      Туктамыш хан анда әйтте:

      – Һай син татар, һай татар,

      Мангыттан азган чал татар[39]!

      Син дә кичә бар булдың,

      Син дә бүген юк булдың!

      Син дә кичә би булдың,

      Бүген килеп, син дә бер

      Үлем белән тиң булдың —

      Токымыңны ораен!

      Азамат ир Туктамыш

      Ике биен чакырды:

      Чакмагыш би, Дөрмән би

      Анда килеп баш орды.

      Туктамыш хан анда әйтте:

      – Әй Дөрмән би, Дөрмән би,

      Айбалтаңны тот, – диде.—

      Айпычагың так, – диде.—

      Котлыкыя ялган бине

      Муйнын ора чап! – диде.—

      Пәридән алган хатыны,

      Бишектә ятар баласы;

      Аны да ташлап калдырган

      Пәридән булган анасы[40] –

      Ул баланы тап! – диде.—

      Бишеген ора чап! – диде.—

      Син дә булсаң Чакмагыш,

      Чакма чаккан Чакмагыш,

      Котлыкыя ялган бинең

      Чаңырагын[41] чап, – диде.—

      Чабып

34

Ямчыгыл – почта йөртүче, ям – почта.

35

Фареван – муллык, иркенчелек.

36

Икселмәс – кимемәс.

37

Индеге – хәзерге.

38

Шур татыр – тозлы җир һәм тозлы су.

39

Мангыттан азган чал татар – Туктамыш хан үзе монгол нәселеннән булганлыктан, Котлыкыя бине татар дип хурлый.

40

Пәридән булган анасы – Идегәйнең анасы җен кызы, пәри яки шүрәле булуы турында бик күп вариантта легендалар бар.

41

Чаңырак – җәйләүдәге күчмә киез өйләрнең түбә алкасы.