Идегәй. Татар халык дастаны. Эпосы, легенды и сказания

җәй[52] тартып,

      Җиде тотам ук атты.

      Сигез-тугыз булганда,

      Сигез тукмак сындырып,

      Туң тимергә кул орды.

      Унга җитте – ул булды,

      Ул ни дисә шул булды,

      Чүлгә чыгып басканда,

      Чүл ярылып юл булды,

      Тауга чыгып басканда,

      Тау сыгылып уй[53] булды.

      Унберендә бер булды,

      Уйпыксыз чичән[54] ул булды.

      Уникегә җиткәндә,

      Алпамыштай ир булды.

      «Ир булган соң җир булыйм,

      Иңсәм җиргә тисен, – дип, –

      Ил игелегем күрсен, – дип, –

      Асыраган чал бабам —

      Ул игелегем күрсен», – дип,

      Тауда ятты, тай бакты,

      Кырда ятты, куй бакты,

      Елкы бакты – кол булды,

      Өстендә ямар тун булды;

      Башы белән баш булды,

      Атагы белән дан булды,

      Түрәсе белән фаш булды,

      Ятимнәргә яр булды.

      Идегәй андый ир булды:

      Аты юкка ат булды,

      Чүлләгәнгә[55] су булды,

      Адашканга юл булды;

      Ялгызга – ясак[56],

      Җәяүгә таяк ул булды.

      Ундүртенә килгәндә,

      Ундүрт дауны бетереп,

      Түрәсен биргән[57] ул булды.

      Унбишенә килгәндә,

      Туксан башлы Урданың

      Туксан углы бер булып

      Айдалага[58] килгәндә,

      Алар белән ант тотты.

      «Көрәшеп барың мин ексам,

      Мин барыңа баш, – диде.—

      Көрәшеп берең мине екса,

      Улыгыз миңа баш», – диде.

      Кушагын[59] алып ту[60] итеп,

      Анда мәйдан күтәрде.

      Туксан башлы Урданың

      Туксан угылы җыелып

      Идегәй белән көрәш тотканда,

      Екса ега белмәде,

      Чалса чала белмәде —

      Барын екты Идегәй;

      Еккан береннән тун[61] алып,

      Айдалага өйдерде.

      Өеп салып Идегәй,

      Өстенә менеп тайчанды.

      – Туктамыш хан тәхетенә

      Мин мендем! – дип яр салды[62].

      Аннан әйтте Идегәй:

      – Анау килгән ак атлы —

      Ул Туктамыш хан булса,

      Алдында баш имәгез,

      Үзе сәлам бирмәсә,

      Башлап сәлам бирмәгез.

      Туктамыштай олы хан —

      Акбүз аты – астында,

      Лачыны – ияр кашында,

      Җилә җитеп килгәндә,

      Анда күрде айдала.

      Айдалада туксан бер бала.

      Туксаны торыр яланбаш,

      Ул туксанның эчендә

      Чалкаеп утырыр бер бала.

      Азамат ир Туктамыш

      Килә җитеп килгәндә,

      Ул туксан бер тик торды,

      Торып бер баш имәде,

      Иңкәеп сәлам бирмәде.

      Туктамыштай олы хан

      Анда торып моны әйтте:

      – Туксан бала – айдала,

      Туксан булып, бүз бала[63],

      Бүз балалык итә белмәдең —

      Башлап сәлам бирмәдең.

      Ханыгыз булган

52

Җәй – җәя.

53

Уй – чокыр, уйсу җир, уелган җир.

54

Уйпыксыз чичән – тел остасы.

55

Чүлләү – чүлдә йөреп сусау.

56

Ясак – әйберләтә салым, закон хөкемендәге мал. Бу сүзнең «корал һәм кораллану, отряд булу» мәгънәсе дә бар.

57

Түрәсен бирү – хөкем йөртү.

58

Айдала – ачык дала, такыр дала.

59

Кушак – билбау.

60

Ту (туг) – байрак, флаг.

61

Тун – гомумән, «кием» дигән сүз булган.

62

Яр салу – аваз салу.

63

Бүз бала – биредә «асыл бала» мәгънәсендә.