Ogniem i mieczem, tom pierwszy. Генрик Сенкевич

jaka go czekała, przerażała go do szpiku kości, więc korzystając z chwili ciszy, która zapanowała po słowach Chmielnickiego, krzyknął przeraźliwie:

      – Na imię Chrysta! Bracia atamany, druhy serdeczne, nie gubcie niewinnego, toż ja Lacha nie widział, nie gadał z nim! Pomiłujcie, bracia! Nie wiem, czego by Lach ode mnie chciał, spytajcie go sami! Ja klnę się Chrystem-Spasem, Świętą-Przeczystą, świętym Mikołajem Cudotwórcą, świętym Michałem Archaniołem, że duszę niewinną zgubicie!

      1

      Dzikie Pola – stepowa kraina nad dolnym Dnieprem, w XVII w. prawie niezamieszkana, schronienie dla Kozaków, zbiegów i koczowników, pas ziemi niczyjej między Rzecząpospolitą a tatarskim Chanatem Krymskim. [przypis redakcyjny]

      2

      popętać – powiązać; tu: skuć. [przypis redakcyjny]

      3

      województwo bracławskie – w XVII w. województwo należące do Małopolski, sąsiadujące z woj. kijowskim i podolskim; Bracław – miasto na środkowej Ukrainie. [przypis redakcyjny]

      4

      ruń – tu: roślinność, trawy. [przypis redakcyjny]

      5

      rozłóg – dolina nieckowata o łagodnych zboczach. [przypis redakcyjny]

      6

      rój – rodzina pszczół. [przypis redakcyjny]

      7

      Ruś – wschodnia Słowiańszczyzna; tu: Ukraina. [przypis redakcyjny]

      8

      Czehryn a. Czehryń (ukr. Czyhyryn) – miasto na środkowej Ukrainie, położone nad Taśminą, dopływem środkowego Dniepru, jedna z najdalej wysuniętych twierdz Rzeczypospolitej. [przypis redakcyjny]

      9

      Humań – miasto na środkowej Ukrainie, w XVII w. rezydencja magnatów Kalinowskich, twierdza polska. [przypis redakcyjny]

      10

      liman – zatoka u ujścia doliny rzecznej do morza. [przypis redakcyjny]

      11

      Niż a. Zaporoże – kraina poniżej porohów Dniepru, zamieszkana przez społeczność Kozaków zaporoskich. [przypis redakcyjny]

      12

      poroh (ukr.: próg) – naturalna zapora skalna na rzece, uniemożliwiająca swobodną żeglugę; kraina poniżej porohów Dniepru nazywała się Niżem albo Zaporożem i była zamieszkana przez społeczność Kozaków zaporoskich. [przypis redakcyjny]

      13

      polanka – obóz kozacki. [przypis redakcyjny]

      14

      de nomine (łac.) – z nazwy. [przypis edytorski]

      15

      suhak – ssak krętorogi, spokrewniony z gazelami, dziś żyje tylko w Azji Środkowej, w XVII w. można go było spotkać na terenie całej dzisiejszej Ukrainy. [przypis redakcyjny]

      16

      wataha – tu: zbieranina uzbrojonych, groźnych ludzi. [przypis redakcyjny]

      17

      czambuł (z tur. czapuł: zagon) – oddział tatarski, dokonujący najazdów w głębi terytorium przeciwnika, w celu odwrócenia jego uwagi od działań sił głównych. [przypis edytorski]

      18

      wołoski – z Wołoszczyzny; Wołoszczyzna – państwo na terenach dzisiejszej płd. Rumunii, rządzone przez hospodara i zależne od Imperium Osmańskiego. [przypis redakcyjny]

      19

      Buczacki Jazłowiecki, Teodoryk (zm. 1456) – kasztelan halicki i kamieniecki, starosta podolski, obrońca Podola przed Tatarami. [przypis edytorski]

      20

      klangor – krzyk żurawia. [przypis redakcyjny]

      21

      bodiak (ukr.) – oset. [przypis redakcyjny]

      22

      bodiak (ukr.) – oset. [przypis redakcyjny]

      23

      samopał – prymitywna broń palna, używana przez Kozaków w XVI i XVII w. [przypis redakcyjny]

      24

      jeźdźce – dziś popr. forma M. lm: jeźdźcy. [przypis redakcyjny]

      25

      rozegrywała – dziś popr.: rozgrywała. [przypis redakcyjny]

      26

      oczeret (ukr.) – trzcina. [przypis redakcyjny]

      27

      Dzikie Pola – stepowa kraina nad dolnym Dnieprem, w XVII w. prawie niezamieszkana, schronienie dla Kozaków, zbiegów i koczowników, pas ziemi niczyjej między Rzecząpospolitą a tatarskim Chanatem Krymskim. [przypis redakcyjny]

      28

      barwa – umundurowanie lub element stroju, świadczący o przynależności noszącego. [przypis redakcyjny]

      29

      kapuza (z łac. caput: głowa) – futrzana czapka-uszanka. [przypis redakcyjny]

      30

      arkan – bicz, sznur, używany przez Tatarów do walki; lasso. [przypis redakcyjny]

      31

      chan – władca tatarski. [przypis redakcyjny]

      32

      rozkulbaczyć