Przestrzenie manipulacji społecznej. Отсутствует

w tym również, by nie podawać jej za dużo, co może być mylące dla odbiorcy. Maksyma jakości mówi, by podawana informacja nie była fałszywa i nie była przedstawiana bez pewności jej prawdziwości. Zgodnie z maksymą relacji, informacja przekazywana rozmówcy powinna być istotna z punktu widzenia prowadzonej konwersacji. Maksyma sposobu zaleca, by forma, w jakiej podawana jest informacja, była odpowiednia – Grice (1975) wskazuje tu między innymi na wagę jasności wypowiedzi oraz unikania dwuznaczności.

      Na podstawie reguł konwersacyjnych Grice’a McCornack zaproponował teorię manipulacji informacją, która głosi, że kłamstwo pojawi się, gdy złamana zostanie co najmniej jedna z zaproponowanych przez Grice’a maksym. McCornack (1992, za: Yeung, Levine i Nishiyama, 1999) uważa, że wypowiedzi sprzeczne z maksymami Grice’a wprowadzają w błąd odbiorcę, który zakłada, iż nadawca przestrzegać będzie reguł konwersacyjnych. W badaniach empirycznych McCornack potwierdził, że osoby badane postrzegają wypowiedzi, w których złamane zostały reguły Grice’a, jako bardziej kłamliwe od tych, w których informacja podawana jest zgodnie z tymi regułami (1992, za: Yeung Levine i Nishiyama, 1999). Jakie zatem będą rodzaje kłamstw związane ze złamaniem tych zasad? Dariusz Galasiński (2000) przytacza rodzaje komunikatów kłamliwych zaproponowane przez McCornacka. Złamanie maksymy ilości powoduje podanie niewystarczającej ilości informacji, będzie więc kłamstwem przez przemilczenie ważnej dla rozmówcy treści. Fabrykowanie fałszywej treści jest zachowaniem sprzecznym z maksymą jakości. Gdy nadawca łamie maksymę relacji, wprowadza w błąd odbiorcę przez chęć odwrócenia uwagi od istotnej dla konwersacji treści. Wypowiedź dwuznaczna stoi w sprzeczności z maksymą sposobu i jest ostatnim rodzajem kłamstwa wyróżnionym w IMT (Galasiński, 2000). Co ciekawe, istnieją międzykulturowe różnice w postrzeganiu tych rodzajów komunikatów jako kłamliwych. W przeprowadzonym przez Lorritę Yeung i współpracowników (1999) w Hongkongu badaniu nad postrzeganiem komunikatów łamiących reguły konwersacyjne okazało się, że faktycznie im bardziej komunikat oceniany był jako łamiący regułę konwersacyjną, tym bardziej uznawany był za kłamliwy. Natomiast w porównaniu do komunikatów zgodnych z maksymami, tylko złamanie maksymy jakości i relacji uznane zostało przez osoby badane za bardziej kłamliwe. Autorzy wskazują na międzykulturowe różnice w oczekiwaniach co do sposobu, w jaki maksymy mogą nie być przestrzegane, co potencjalnie może być źródłem międzykulturowych nieporozumień (Yeung, Levine i Nishiyama, 1999).

      Wiele kłamstw będzie jednak spełniać przynajmniej część maksym Grice’a. Na przykład, gdy normy obyczajowe wskazują, by odwołać się do kłamstwa grzecznościowego (pochwalić serwowany przez gospodarza obiad, mimo że nam nie smakuje), będzie to zachowanie zgodne z maksymą relacji, sposobu, ilości, ale, oczywiście, nie jakości. Powiedzenie gospodarzowi zgodnie z prawdą, że serwowany przez niego obiad jest niesmaczny, powodować może dodatkowo nadwyrężenie interakcji z rozmówcą.

      Jednym z częściej wyróżnianych kryteriów w badaniach dotyczących kłamstwa jest podział kłamstw ze względu na motywację, która leży u podłoża kłamania. Na tej podstawie możemy wyróżnić przede wszystkim kłamstwa egoistyczne i altruistyczne (czy też: kłamstwa zorientowane na innych). Podczas gdy kłamstwa egoistyczne mają na celu przyniesienie korzyści głównie kłamcy, te altruistyczne wypowiadane są z zamiarem przyniesienia korzyści innej osobie. Omówione dalej badania Belli DePaulo i współpracowników (1996) wykazały, że to właśnie kłamstwa egoistyczne częściej pojawiają się w komunikacji interpersonalnej. DePaulo i in. (1996) wspominają jeszcze o kłamstwach, których celem jest wyrządzenie krzywdy innej osobie (kłamstwa destrukcyjne); wyniki ich badań wskazały, że ten rodzaj kłamstw rzadko występuje w komunikacji interpersonalnej.

      Międzykulturowe badania nad dopuszczalnością kłamstw, w których uwzględniano rodzaje kłamstw wyróżnionych na podstawie motywacji do kłamania oraz obiektu kłamstwa wykazały, iż w kulturach kolektywistycznych spodziewać się możemy wyższej dopuszczalności kłamstw, których celem jest przyniesienie korzyści grupie, niż tych, których celem jest przyniesienie korzyści jednostce. W badaniu przeprowadzonym przez Genyue Fu i współpracowników (Fu i in., 2007) okazało się, że dzieci chińskie mniej negatywnie oceniały skłamanie na rzecz korzyści grupy niż dzieci kanadyjskie, a te z kolei mniej negatywnie oceniały kłamstwa mówione w celu przyniesienia korzyści jednostce.

Kłamstwo jako technika manipulacyjna – charakterystyka formalna

      Po typologii kłamstw, występujących w komunikacji interpersonalnej, przedstawię formalną charakterystykę sytuacji kłamania – opiszę między innymi: komu zwykle kłamiemy, jaki rodzaj relacji sprzyja częstszemu pojawianiu się kłamstwa, czy czynnik płci różnicuje pojawianie się kłamstwa i jakie cechy osobowości wiążą się z częstszym kłamaniem.

      Obszerne badania pozwalające dobrze scharakteryzować kłamstwo przeprowadziła Bella DePaulo wraz ze współpracownikami (por. DePaulo, 2008; DePaulo i Kashy, 1998; DePaulo i in., 1996). Jej badania były oryginalne, bo nie polegały na uzupełnianiu arkuszy pytań, opierając się na metodzie „papier–ołówek”, ale dotyczyły faktycznych interakcji, w jakich pojawiało się kłamstwo. Dzięki temu możliwe było poznanie okoliczności, w jakich występuje kłamstwo, i scharakteryzowanie jego rodzajów używanych w komunikacji interpersonalnej. Metoda zastosowana przez badaczy opierała się na prowadzeniu dziennika, w którym, po uprzednim poinstruowaniu, osoby badane zapisywały wszystkie interakcje, w tym te, w których pojawia się kłamstwo (DePaulo i in., 1996). Badacze przeprowadzili badania na dwóch próbach – na studentach oraz na osobach zrekrutowanych między innymi spośród uczęszczających na kursy dodatkowe czy losowo wybranych z książki telefonicznej (DePaulo i in., 1996).

      Zadaniem uczestników badania było notowanie przez 7 dni wszystkich trwających dłużej niż 10 minut interakcji społecznych (oraz pewnych ich charakterystyk), w które wchodzili w ciągu dnia. Interakcje te były określane jako wymiana zachowania między dwiema lub więcej osobami, gdzie zachowanie jednej osoby jest odpowiedzią na zachowanie drugiej osoby. Odrębnym zadaniem było kodowanie kłamstwa pojawiającego się w interakcjach społecznych. Tutaj również zbierano dane dotyczące uczestników interakcji (inicjały, płeć). Badani opisywali kłamstwo i przyczyny, dla których skłamali. Określali, jak bardzo spontaniczne lub zaplanowane było kłamstwo, czy ważne było, by nie zostać na nim przyłapanym, wagę kłamstwa oraz to, czy uważają, że odbiorca im uwierzył, czy też nie. Ostatnie pytania dotyczyły tego, jak komfortowo czuli się uczestnicy badania przed, w trakcie i po skłamaniu, oraz tego, jak czuliby się, gdyby powiedzieli prawdę, i jak czułby się ich rozmówca, gdyby usłyszał prawdę (DePaulo i in., 1996, s. 982).

      Po tygodniu badacze poprosili uczestników badania o udzielenie odpowiedzi na dodatkowe pytania. Celem tego działania było między innymi scharakteryzowanie osób, które zostały okłamane. Uczestnicy relacjonowali również, czy kłamstwa, które opisywali podczas całego tygodnia, zostały odkryte. Pytano też o to, czy uczestnicy uważali się za skutecznych kłamców, czy myślą, że kłamali częściej niż zakładali i czy robili to częściej niż inni ludzie w ich wieku. Do klasyfikacji kłamstw wykorzystano ich treść, rodzaj oraz motywację do kłamania i adresata kłamstwa (DePaulo i in., 1996, s. 982).

      Wyniki badania wykazują, że kłamstwo często pojawia się w komunikacji codziennej. Zwykle jest to od jednego (próba zrekrutowana poza uczelnią) do dwóch (studenci) kłamstw dziennie. Studenci kłamali w jednej trzeciej interakcji, w które wchodzili, uczestnicy drugiej próby w jednej piątej. Rezultaty te zgodne były z założeniami badaczy, którzy przewidywali, że kłamstwo (zwłaszcza to o niewielkiej stawce) jest czynnością powszechnie występującą w życiu codziennym człowieka. Nie ujawniły się różnice ze względu na płeć w ilości kłamstw w interakcjach społecznych. Uczestnicy badania uznali, że są dość skuteczni w kłamaniu i że kłamali mniej, niż zakładali, i mniej niż inni ludzie w ich wieku. Było to zgodne z założeniami badaczy, uwzględniającymi fakt, że kłamstwo w kulturze amerykańskiej zwykle