Nic bez Boga nic wbrew Tradycji. Jacek Bartyzel

o tej tematyce. Są już pośród nich pozycje, których nie może pominąć żaden badacz karlizmu, jak monumentalna praca Alexandry Wilhelmsen o formowaniu się myśli karlistowskiej18, polityczna historia karlizmu Gabriela Alfereza19, biografie20 Karola V i Karola VII, monografia pierwszego flagowego pisma karlistów „Esperanza”21, studium o myśli społecznej Vazqueza de Melli22, historia „schizmy” mellistowskiej23, studium o tradycjonalizmie i duchowości genialnego architekta, Sługi Bożego Antoniego Gaudí (właśc. Antoni Plàcid Guillem Gaudí i Cornet, 1852–1926)24. Przede wszystkim jednak nikt nie powinien odważyć się napisać choćby linijki o karlizmie bez sięgnięcia do jego monumentalnej historii dokumentalnej i komentowanej w 30 tomach25, którą zapoczątkowali wspólnie Melchor Ferrer Dalmau (1888–1965), Domingo Tejera de Quesada (1881–1944) i José Francisco Acedo Castilla (1916–2004), lecz po śmierci drugiego oraz po przejściu trzeciego z pozycji karlistowskich na juanistyczne, pierwszy kontynuował dzieło sam, od dwunastego tomu niemal do końca26, słusznie przeto zyskał sobie miano „karlistowskiego Herodota”27; jak również do kontynuacji tych dziejów w latach 1939–1966 w 28 tomach28, którą opracował Manuel de Santa Cruz, czyli Alberto Ruiz de Galarreta (ur. 1923).

      Historiografie karlizmu można podzielić z grubsza na pisane przez karlistów29, antykarlistowskie30 oraz opracowywane przez badaczy akademickich, starających się na ogół zachować bezstronność, ale zazwyczaj wyznających aksjologię liberalną bądź marksistowską, co w naszych czasach uchodzi za niesprzeczne ze standardami naukowego obiektywizmu – w przeciwieństwie do poglądów nieliberalnych i nielewicowych. Co się tyczy pierwszej grupy, to – prócz wspomnianych już autorów – do czołówki historyków karlistowskich należeli bądź należą: Román Oyarzun Oyarzun (1882–1968)31, Santiago Galindo Herrero (1920–1977)32, Alfonso Bullón de Mendoza y Gómez de Valugera (ur. 1963)33, Francisco Asín Remírez de Esparza34, César Alcalá Giménez (ur. 1965)35. Dla nas wszelako najbardziej przydatne były monografie karlistowskich myślicieli: F. Eliasa de Tejady i Rafaela Gambry, napisane przez Miguela Ayuso36. Standardowy zestaw argumentów historiografii antykarlistowskiej wypracował XIX–wieczny historyk liberalny Antonio Pirala y Criado (1824–1903)37. W grupie trzeciej rzetelnością i wysokim poziomem warsztatu naukowego wyróżniają się prace Julia Aróstegui38 i Jordi’ego Canala i Morella (ur. 1964)39. Poza Hiszpanią karlizm jest badany prawie wyłącznie przez autorów anglosaskich, którzy na ogół tak są przesiąknięci mentalnością kontraktualistyczną, że sposób myślenia karlistów budzi ich zdumienie przemieszane z nieskrywaną odrazą40, ale i w tym obszarze znaleźć można wartościowe studia Martina Blinkhorna41 oraz Stanleya G. Payne’a42. W polskiej literaturze naukowej z uznaniem odnotować trzeba poświęcone karlizmowi dwa rozdziały w książce Adama Wielomskiego o źródłach i istocie doktryny politycznej frankizmu43, acz sama, przyjęta przez autora, perspektywa opisu jest wielce dyskusyjna, albowiem karlizm nie po to powstał, aby zostać przemielony wraz z innymi składnikami w maszynce dyktatury, której ostateczną formą stał się „konserwatyzm biurokratyczny”.

      Istnieje wszelako jeszcze jeden blok opracowań dotyczących historii i doktryny karlizmu, przed którymi należy raczej ostrzec czytelników, aniżeli je polecać. Chodzi tu mianowicie o książki autorów dokonujących „rewizji” historii karlizmu oraz „re–lektury” dzieł jego klasyków z pozycji socjalistycznych, często wręcz marksistowskich, mających usprawiedliwiać ideologiczną „transgresję” w tym kierunku, podjętą przez księcia Karola Hugona Burbon–Parma i jego „kamarylę” w latach 60. ubiegłego wieku. Spośród autorów tych niepospolitą płodnością wyróżnia się Josep Carles Clemente Muñoz (ur. 1935)44.

      Na koniec krótka uwaga dotycząca stosowania akcentów graficznych nad samogłoskami á, é, í, ó, ú w pisowni nazw hiszpańskich. Przestrzegamy skrupulatnie tej reguły, jeśli dane imię lub nazwisko pisane jest w mianowniku, kiedy jednak (zgodnie z fleksją polską) deklinujemy je, stawianie akcentu graficznego traci sens, albowiem akcentowana jest wówczas inna sylaba. Piszemy zatem na przykład „Vázquez”, „Cortés”, „Elías”, „Codón”, „Jesús”, ale „Vazqueza”, „Cortesowi”, „Eliasa”, „Codonem”, „Jesusie” etc.

      PRÓTASIS

      Narodziny karlizmu

      Kwestia dynastyczna jako przyczyna formalna karlizmu

      Bóg, rozdawca tronów, powołał mnie w dniu moich narodzin do objęcia dziś tronu Hiszpanii45.

Karol V

      Prawowitością jestem ja46.

Karol VII

      Karlizm jako hiszpański fenomen socjopolityczny ma swoją dokładną metrykę urodzin. 2 października 1833 roku o zmierzchu47 administrator poczt w miasteczku Talavera de la Reina w prowincji Toledo i jednocześnie komendant 15. Batalionu Ochotników Królewskich (Voluntarios Realistas) – urodzony w unieśmiertelnionym przez autora Don Kichota Toboso, co ma wagę symbolu – Manuel María González zebrał na placu głównym podległych mu milicjantów i wzniósł, przyjęty entuzjastycznie, okrzyk ¡Viva Don Carlos V! Wprawdzie jego oddział został wkrótce rozbity przez wojska rządowe, a sam González, wraz z dwoma synami, został rozstrzelany 15 października48, otwierając w ten sposób długą listę karlistowskich Mártires de la Tradición, lecz żagiew rozniecona jego grito w Talaverze już nie zagasła, bo w następnych dniach poczęły wybuchać kolejne powstania (w Nawarze, Kraju Basków i La Rioja), które przerodziły się w regularną wojnę domową, trwającą siedem lat49.

      Słowo carlismo (podmiotowo – carlista, w liczbie mnogiej carlistas), będące derywatem od imienia Carlos (Karol), funkcjonuje tedy jako potoczne określenie legitymistycznego tradycjonalizmu w Hiszpanii od lat 30. XIX wieku50, kiedy to na porządku dziennym stanęła kwestia sukcesji tronu, wskutek wydziedziczenia infanta Karola51, którego zwolennicy wystąpili zbrojnie w obronie jego praw. „Pierwszą kwestią, na której zakłada się karlizm – pierwszą w sensie logicznym – jest ów spór dynastyczny (pleito dinástico)”

18

Zob. A. Wilhelmsen, La formación del pensamiento político del carlismo (1810–1975), ACTAS, Madrid 1998.

19

Zob. G. Alférez, Historia del Carlismo, ACTAS, Madrid 1995.

20

Zob. A.M. Moral Roncal, Carlos V de Borbón, ACTAS, Madrid 1999, 2009²; J. del Burgo, Carlos VII, leyenda y realidad, Gobierno de Navarra, Pamplona 1994.

21

Zob. E. Carpizo Bergareche, La Esperanza Carlista (1844–1874), ACTAS, Madrid 2008.

22

Zob. F. Sevilla Benito, Sociedad y regionalismo en Vázquez de Mella (la sistematización doctrinal del carlismo), ACTAS, Madrid 2009.

23

Zob. J.R. de Andrés Martín, El cisma mellista. Historia de una ambición política, ACTAS, Madrid 2000.

24

Zob. C. Alcalá y J. Barraycoa, Tradicionalismo y espiritualidad en Antonio Gaudí, ACTAS, Madrid 2002.

25

Zob. M. Ferrer y D. Tejera y F. Acedo, Historia del tradicionalismo español, Trajano – Católica Española, t. I–XXX, Sevilla–Madrid 1941–1979.

26

Tylko ostatni, trzydziesty tom, opublikowany w 1979 roku, opracował Enrique Roldán González, nie podpisując się zresztą, przez modestię.

27

M. Ferrer jest również autorem bardzo przydatnej Breve historia del Legitimismo Español, Montejurra, Madrid 1958.

28

Zob. M. de Santa Cruz (Dir.), Apuntes y documentos para la historia del tradicionalismo español (1939–1966), Ed. Católica, t. 1–28, Sevilla–Madrid 1979–1991.

29

Właśnie dlatego, że o karlizmie piszą przeważnie karliści, zdecydowałem się odstąpić od zwyczajowego selekcjonowania bibliografii na teksty źródłowe i literaturę sekundarną, bo podział taki, w którym jedne dzieła M. Ferrera, R. Gambry czy M. Ayuso figurują w jednym dziale, a drugie w innym, wydawał mi się nazbyt sztuczny.

30

Przez antykarlizm w węższym sensie należy rozumieć opcję przeciwną w sporze dynastycznym, a zatem antykarlistami w tym znaczeniu mogą być nawet inni tradycjonaliści, jak J. Donoso Cortés czy M. Menéndez Pelayo; jednak ważniejszy jest tu sens szerszy, który łączy się z wrogością motywowaną ideologicznie.

31

Zob. R. Oyarzun, Historia del Carlismo, Fe, Madrid 1939 [dzieło kilkakrotnie wznawiane].

32

Zob. S. Galindo Herrero, Segunda Guerra Carlista, Publicaciones Españolas, Madrid 1954; Idem, Breve historia del tradicionalismo español, Publicaciones Españolas, Madrid 1956.

33

Z jego wielu studiów należy wymienić przede wszystkim opus magnum: La Primera Guerra Carlista, ACTAS, Madrid 1992.

34

Zob. F. Asín, El Carlismo Aragonés, 1833–1840, Librería General, Zaragoza 1983 oraz F. Asín y A. Bullón de Mendoza, Carlismo y sociedad, 1833–1840, Librería General, Zaragoza 1987.

35

Zob. C. Alcalá, Mauricio de Sivatte. Una biografía política (1901–1980), ScireBalmes, Barcelona 2001; Idem, La Tercera Guerra Carlista (1872–1876), ilustraciones L. Leza Suárez, Medusa, Madrid 2004.

36

Zob. M. Ayuso Torres, La filosofía jurídica y política de Francisco Elías de Tejada, Fundación Francisco Elías de Tejada y Erasmo Pèrcopo, Madrid 1994; Idem, Koinós. El pensamiento político de Rafael Gambra, Speiro, Madrid 1998.

37

Zob. A. Pirala, Historia de la Guerra Civil y de los partidos liberal y carlista, aumentada con la Regencia de Espartero, Mellado, t. I–VI, Madrid 1868–1871.

38

Zob. J. Aróstegui, El Carlismo y la Guerra Civil, [w:] Historia de España, t. XXXIV, Espasa–Calpe, Madrid 1981 oraz dzieło zbiorowe: J. Aróstegui, J. Canal y E. González Calleja, El Carlismo y las Guerras Carlistas. Hechos, hombres e ideas, La Esfera de los Libros, Madrid 2003.

39

Zob. J. Canal, El carlismo. Dos siglos de contrarrevolución en España, Alianza, Madrid 2000; Idem, Banderas blancas, boinas rojas. Una historia política del carlismo, 1876–1939, Marcial Pons, Madrid 2006 [autor ten opublikował też szereg prac o karlizmie w języku katalońskim].

40

Przykładowo, ultralewicowy historyk brytyjski Paul Preston nazywa karlistów „politycznymi troglodytami”, których znamionuje „maniakalny antymodernizm”. Idem, Las derechas españolas en el siglo XX. Autoritarismo, fascismo y golpismo, Sistema, Madrid 1986, ss. 18 i 36.

41

Zob. M. Blinkhorn, Carlismo y contrarrevolución en España. 1931–1939, trad. de J. Alfaya y B. MacShane, Crítica, Barcelona 1979.

42

Zob. S.G. Payne, Historia del Carlismo, CTC, Madrid 1995; Idem, El Carlismo en la política española 1931–1939, [w:] Idem (Dir.), Identidad y nacionalismo en la España contemporánea: el carlismo, 1833–1975, ACTAS, Madrid 1996.

43

Zob. A. Wielomski, Hiszpania Franco. Źródła i istota doktryny politycznej, ARTE, Biała Podlaska 2006, 2012², ss. 23–65 i 229–242.

44

Zob. J.C. Clemente, Los orígines del carlismo, EASA, Madrid 1979; Idem, Las guerras carlistas, Península, Barcelona 1982, Sarpe, Madrid 1986²; Idem, El Carlismo. Historia de una disidencia social (1833–1976), Ariel, Madrid 1990; Idem, Los carlistas, ISTMO, Madrid 1991; Idem, Historia general del carlismo, Servigrafint, Madrid 1992; Idem, Raros, heterodoxox, disidentes y viñetas del carlismo, Fundamentos, Madrid 1995; Idem, Breve historia del Carlismo, Magala, Madrid 2001; Idem, Crónica de los carlistas. La Causa de los legitimistas españoles, Martínez Roca, Barcelona 2001; Idem, Diccionario histórico del carlismo, Pamiela, Iruña 2006; Idem, La otra dinastía. Los reyes carlistas en la Españá contemporánea, Antonio Machado Libros, Madrid 2006.

45

Manifiesto a los gallegos, 10 I 1834, [w:] M. Ferrer y D. Tejera y F. Acedo, Historia del tradicionalismo español [dalej cytowane jako HTE], t. IV, Trajano, Sevilla 1943, s. 248.

46

Manifiesto de Deva (Protesta ante la proclamación de Alfonso XII), 10 I 1875, [w:] HTE, t. XXVII, Sevilla 1959, s. 279.

47

Istnieje rozbieżność w doniesieniach, czy akcja Gonzaleza rozpoczęła się 2 października wieczorem, czy następnego dnia rano, stąd też często można spotkać datę 3 października; przyjmujemy tu jednak ustalenia tak renomowanych i sumiennych historyków, jak Melchor Ferrer i Alfonso Bullón de Mendoza.

48

Wcześniej, bo 5 października, zostali rozstrzelani jego dwaj inni synowie.

49

Jako że nic na tym padole nie jest proste, należy nadmienić, że w tzw. Trzyleciu Liberalnym (1820–1823) Manuel González był burmistrzem Talavery, mianowanym przez „konstytucjonalistów”. Mimo to brak jakichkolwiek dowodów na twierdzenie twórcy antykarlistowskiego paradygmatu w historiografii – Antonia Pirali (Historia de la Guerra Civil y de los partidos liberal y Carlista. Escrita con presencia de memorias y documentos inéditos, Mellado, Madrid 1856, t. I, ss. 403–404), że był on wówczas liberałem i członkiem masonerii.

50

Dość zabawna w tym kontekście jest okoliczność, iż słowa carlí i carlin (a w liczbie mnogiej carlins), pochodzenia katalońskiego, pojawiły się naprzód w hiszpańskim języku politycznym w epoce Kortezów z Kadyksu (1810–1812), mając bardzo szerokie zastosowanie, nie wyłączając (samo)odniesienia do liberałów zainspirowanych ideologią rewolucyjną, a dopiero później w języku kastylijskim i w kontekście ideowym dynastycznego legitymizmu – zob. J. Aróstegui, J. Canal, E. González Calleja, El Carlismo y las Guerras Carlistas. Hechos, hombres e ideas, La Esfera de los Libros, Madrid 2003, s. 31.

51

Pierwszy (anonimowy – autor podpisał się jako El Restaurador) tekst w obronie praw Don Carlosa został opublikowany już 7 października 1833 roku w Bilbao; zob. jego współczesną edycję z komentarzem: Demostración del incontestable derecho que el Señor Don Carlos de Borbón, tiene al Trono de España, Edición preparada por Carlos Mª Pérez–Roldán y Suanzes–Carpegna, Ed. Tradicionalista, Madrid 2010. Odpowiedział na nią własną broszurą – znacznie obszerniejszą, lecz po czterech latach! – izabelista, urzędnik sądowy w Burgos, Antonio María de Barcena y Mendieta, Refutación al folleto publicado en Bilbao por el llamado Restaurador en siete de octubre de 1833: en que se propuso la demostración del incontestable derecho que el Señor Don Carlos de Borbón, tiene al Trono de España, Imp. de Depout, Bilbao 1837; faksymile dostępne on–line w dwu częściach: http://www.memoriadigitalvasca.es/applet/libros/JPG/087404/087404_parte_01.pdf, http://www.memoriadigitalvasca.es/applet/libros/JPG/087404/087404_parte_02.pdf.